کنوانسیون بین‌المللی برای دریای سیاه
وقایع ۱۹۳۶ در اسپانیا، رشد نظامی‌گری فاشیست در ایتالیا و آلمان پرونده تنگه دریای سیاه را دوباره باز کرد. بریتانیا نگران از دست دادن کنترل ترکیه، پایگاه‌های دریایی و منافع گسترده‌اش در مدیترانه بود. از این رو، لندن در مورد تغییر رژیم تنگه‌های دریای سیاه و جایگزینی کمیسیون ویژه بین المللی به جای کنترل ترکیه اقدام کرد. در نتیجه، پس از ماه‌ها بحث، کنوانسیون جدیدی در مورد رژیم تنگه‌های دریای سیاه در ۲۰ ژوئیه ۱۹۳۶ در شهر مونترو سوئیس امضا شد. این کنوانسیون بین‌المللی به عنوان یک سازش تلقی می‌شود و در زمان صلح و جنگ، کشتی‌های تجاری همه ملت‌ها از حق عبور آزاد از تنگه برخوردار بودند. کشتی‌های جنگی کشورهای غیردریای سیاه در ترانزیت از طریق بسفر و داردانل بر اساس کلاس، ظرفیت، تعداد و مدت اقامت در دریای سیاه بیش از سه هفته محدود شده‌اند. در صورت شرکت ترکیه در جنگ و اگر ترکیه خود را مستقیماً در معرض تهدید جنگ بداند، این حق به او داده می‌شود که عبور کشتی‌های نظامی از تنگه را مجاز یا ممنوع کند. همچنین بر این اساس، رژیم غیرنظامی‌سازی لغو و به ترکیه حق استقرار پادگان‌های نظامی خود در منطقه تنگه داده شد. تقاضاهای اتحاد جماهیر شوروی برای محدود کردن حضور نظامی کشورهای غیرساحلی در دریای سیاه بیشتر مورد توجه قرار گرفت. به طور کلی، کنوانسیون مونترو را می‌توان به عنوان مصالحه‌ای در نظر گرفت که به ثبات وضعیت در منطقه تنگه کمک کرد. این کنوانسیون دو بار به مدت ۲۰ سال تمدید شده و هم اکنون به قوت خود باقی است. موضوع تنگه دریای سیاه در حال حاضر در دیپلماسی بین المللی مطرح است. این امر به ویژه در مواقع بحران، مانند زمانی که روابط بین کشورهای بزرگ دریای سیاه، مانند روسیه و ترکیه، بحث برانگیز می‌شود.
تاثیر جنگ اوکراین بر اهمیت تنگه دریای سیاه
با آغاز حمله روسیه در اوکراین، درگیری در آب‌های حوزه دریای سیاه از سر گرفته شده است. به باور کارشناسان روسی، غرب به رهبری ایالات متحده در تلاش است تا هنجارهای حقوقی بین المللی را که عبور کشتی‌های جنگی از بسفر و داردانل را تنظیم می‌کند، تغییر دهد. به گفته سلست والاندر، دستیار وزیر دفاع آمریکا در امور امنیت بین‌الملل، واشنگتن قصد دارد با آنکارا در زمینه کشتیرانی در دریای سیاه همکاری کند. سخنگوی پنتاگون بر لزوم ایجاد محیط مساعد در منطقه و اطمینان از دسترسی کامل دریای سیاه برای کشتیرانی تجاری تاکید کرد. در همین حال، ایالات متحده تلاش می‌کند تا از حمل و نقل تجاری به عنوان پوششی برای تغییر مقررات عبور کشتی‌های جنگی ناتو غیردریای سیاه از طریق داردانل و بسفر به دریای سیاه استفاده کند. برای این منظور، طرح غلات دریای سیاه به یک فرصت مناسب تبدیل شد. ایالات متحده و بریتانیا تاکید می‌کنند که تصمیم روسیه برای خروج از این توافقنامه، قوانین بین المللی بشردوستانه را نقض می‌کند. آنها پیشنهاد تشکیل یک گروه عملیاتی زیر نظر نیروهای هوایی و دریایی ناتو را برای انتقال غلات اوکراینی از طریق تنگه به بازارهای خارجی را می‌دهند. انگلستان و نروژ نیز برنامه‌ای را برای تقویت توانایی‌های اوکراین در دریای سیاه آغاز کرده‌اند. اما بر اساس ماده ۱۹ کنوانسیون مونترو، ترکیه کشتی‌های روسیه و اوکراین را متعلق به قدرت‌های متخاصم می‌داند و بنابراین اجازه عبور از تنگه‌های دریای سیاه را ندارند. مقامات لندن تلاش کردند به آنکارا فشار بیاورند که موفق نشدند. کنوانسیون مونترو اجازه عبور بدون مانع کشتی‌های جنگی کشورهای غیرساحلی در دریای سیاه را نمی‌دهد. با این حال، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پیمان ورشو، ناتو در دریای سیاه برتری یافت. به عبارت دیگر، تا قبل از سال ۱۹۹۱، همه کشورهای دریای سیاه به جز ترکیه عضو پیمان ورشو و متحدان آن بودند. در حال حاضر، وضعیت در دریای سیاه برعکس شده است.
معامله آنکارا با واشنگتن
در این شرایط، نظر ترکیه همچنان کلیدی است، زیرا همچنان نقش «اختیار تنگه‌ها» را تحت کنوانسیون مونترو دارد و سیاست مستقلی را حفظ می‌کند. تغییر در مفاد کنوانسیون تغییر در وضعیت موجود خود ترکیه در منطقه خواهد بود. بدیهی است که این امر برای آنکارا مناسب نیست. کریمه اکنون تحت کنترل روسیه است که می‌تواند تهدیدی برای همان تنگه‌ها باشد. سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه اعلام کرد که مقامات ترکیه تحت فشار پنتاگون قوانین ورود کشتی‌های جنگی ناتو به دریای سیاه را تغییر نمی‌دهند. با این حال، روسیه نمی‌تواند برای همیشه به تضمین‌های ترکیه تکیه کند، زیرا آنکارا تمایل خود را برای تغییر ناگهانی سیاسی نشان داده است. به گزارش نشریه روسی «نئوژورنال» براساس برخی اظهارات، آمریکا و ترکیه در حال مذاکره درباره بستن تنگه بسفر به روی کشتی‌های جنگی روسیه هستند. به ویژه، اطلاعاتی هست مبنی بر اینکه ایالات متحده پیشنهاد داده است در ازای همکاری فعال علیه روسیه در دریای سیاه، در سوریه این همکاری را جبران کند. در ژانویه، ترکیه وضعیت سوئد ناتو را در ازای تحویل ۴۰ جت جنگنده مدرن اف-۱۶ از ایالات متحده تصویب کرد. واشنگتن آماده رسیدگی به موضوع جنگنده اف ۱۶ بلوک ۷۰ ترکیه است. ویکتوریا نولند، معاون وزیر امور خارجه آمریکا، نیز در آنکارا اعلام کرد که آمریکا مایل است ترکیه را در برنامه تولید جنگنده‌های نسل پنجم اف ۳۵ مشارکت داده و سامانه دفاع هوایی پاتریوت را در اختیار آنها بگذارد. این پیشنهاد مشروط به امتناع ترکیه از استفاده از سامانه پدافند هوایی اس-۴۰۰ ترای‌آمف
(S-400 Triumf) است. آمریکایی‌ها احتمالا مایل به ارائه وام‌هایی برای حمایت از اقتصاد ترکیه باشند، اما به شرطی که ترکیه از همکاری فعالانه با روسیه در امور تجاری و اقتصادی خودداری کند و به شدت به رژیم تحریم‌ها پایبند باشد.
بازی ظریف آنکارا با مسکو
بدیهی است که ترکیه با وسوسه‌های متعددی مواجه است. با این حال، رجب طیب اردوغان آگاه است که ستیز بیش از حد نسبت به روسیه می‌تواند پروژه توران بزرگ ترکیه و دسترسی آن به آذربایجان و کشورهای ترک در آسیای مرکزی از طریق کریدور زنگزور را به خطر بیندازد. بنابراین، آنکارا در حال حاضر در تلاش است تا طرف روسی را نیز راضی نگه کند. همچنین، هاکان فیدان وزیر امور خارجه ترکیه تایید کرد که آنکارا به استفاده از کنوانسیون مونترو ادامه خواهد داد و اظهار داشت که این کنوانسیون قابل بحث نیست. با شروع بحران در اوکراین، ترکیه از اختیارات خود بر اساس کنوانسیون مونترو استفاده و عبور کشتی‌های جنگی از تنگه دریای سیاه را ممنوع کرد. هدف وزارت دفاع ترکیه جلوگیری از تشدید بیشتر تنش‌های نظامی در حوزه دریای سیاه، به ویژه در منطقه دریای سیاه است. تنگه‌ها نه تنها یک مسئله اقتصادی برای ترکیه، بلکه یک نگرانی امنیتی نیز ایجاد می‌کند. آنکارا حق دارد برای عبور کشتی‌ها از تنگه بسفر و داردانل هزینه دریافت کند که برخی از هزینه‌های آن مانند تخلیه را پوشش می‌دهد.با تحولات سریع در درگیری اوکراین، حفظ مواضع کلیدی خود برای ترک‌ها بسیار مهم است. یک اجماع سیاسی داخلی در مورد این موضوع وجود دارد و اینکه مفاد کنوانسیون تنگه باید بدون تغییر باقی بماند. الحاق ترکیه به تحریم‌های غرب علیه روسیه غیرقابل قبول است، زیرا در غیر این صورت ترکیه فرصت ایفای نقش میانجی را از دست خواهد داد.
بازنشر مرین‌پرس به نقل از اقتصاد سرآمد