اعمال تحریمهای آمریکا علیه حملونقل دریایی خصوصا کشتیرانی ایران، از سال‌های گذشته تا کنون و نیز شرکت‌های کشتیرانی و نفتکش‌های سایر کشورها که با کشور ما در ارتباط هستند، ایران را به سمت دور زدن تحریمهای دریایی سوق داده است. استفاده از پرچم کشورهای دیگر و انتقال محموله‌های نفتی و غیرنفتی، از این طریق، از روش‌های رایج است.
به گزارش راد، اخیرا اداره دریانوردی پاناما، بزرگ‌ترین نهاد ثبت کشتی‌ها در جهان، با فشار آمریکا، حق استفاده از پرچم خود را برای ۱۳۶ نفتکش مرتبط با شرکت ملی نفت ایران، لغو و ثبت آنها را متوقف کرد. نکته مهم اینکه پاناما قصد دارد ریاست سازمان بین‌المللی دریانوردی به عنوان نهادی از سازمان ملل متحد که مسئولیت ایمنی و امنیت حملونقل دریایی و مبارزه با فعالیت‌های دریایی ممنوعه را برعهده دارد، تصاحب کند.
- سابقه تحریمهای آمریکا علیه کشتیرانی ایران
تحریم کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران (IRISL)، که بخش عمده آن، شامل بازرسی محموله‌های کشتی‌ها به مقصد، یا از مبدأ ایران، در مناطق مختلف دریایی و نیز بلوکه کردن اموال سازمان‌های وابسته به کشتیرانی است، با تصویب قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت در سال ۲۰۱۰ ابعاد تازه‌ای پیدا کرد. شورای اتحادیه اروپا نیز در همین سال، نام تعدادی دیگر از شرکت‌های وابسته به کشتیرانی را به لیست تحریم‌ها اضافه کرد. این تحریمهای کشتیرانی و دریانوردی، که مغایر با قواعد و مقررات بین‌المللی و حقوق بشری است، اکنون روند فزاینده‌تری پیدا کرده است.
از آبان‌ماه ۱۳۸۹ که آمریکا ۳۷ شرکت و پنج شهروند ایرانی مرتبط با شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران مستقر در آلمان، جزیره مالت و قبرس را در لیست تحریمهای خود قرار داد تا اعمال تحریم علیه شش نهاد کشتیرانی واقع در چین، سنگاپور و امارات به بهانه ارتباط با شرکت تجارت صنعت پتروشیمی خلیج فارس در مردادماه ۱۴۰۱، این تحریم‌ها ادامه داشته است. نفتکش گلوری هاروست با پرچم پاناما نیز یکی از شرکت‌های تحریم‌شده در مردادماه امسال بوده است.
- شیوه‌های دور زدن تحریمهای دریایی
استفاده از پرچم کشورهای کم‌نام و نشان، یکی از مسیرهای دور زدن تحریمهای دریایی است و این موضوع، طی یک دهه گذشته و قبل‌تر سابقه داشته است. بنا به گزارش‌های رسانه‌های مختلف در ۱۰ سال قبل، از جمله گزارش سایت دیپلماسی ایرانی در مردادماه ۱۳۹۱، شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی و شرکت ملی نفتکش ایران، برای پنهان کردن ناوگان کشتیرانی خود، از پرچم کشورهای تووالو و تانزانیا استفاده می‌کنند و با مالکان شرکت کشتیرانی که مقر آن در کشورهای بی‌نام‌ونشان مانند سیشلز یا مجمع الجزایر ویرجین است، در ارتباط هستند.
در این زمینه، ایجاد صندوق‌پستی در جزیره‌ای در میانه اقیانوس آرام و تغییر اسامی کشتی با نام‌های غیرفارسی مانند Freedom (آزادی)، Truth(حقیقت)، Honesty (صداقت)، Justice (عدالت) و Leadership (رهبری)، قابل توجه است. هرچند هر کشتی به غیر از نام، شماره شناسایی قابل رویت از سازمان بین‌المللی دریانوردی دارد و تغییر نام کشتی، نمی‌تواند به راحتی فریبنده باشد اما برخی کشورها، برای کسب منافع اقتصادی و تجارت سودآور با ایران، حاضرند ریسک دور زدن تحریم را بپذیرند.
ایجاد سندیکای بیمه‌ای برای پوشش کشتی‌های ایرانی، از دیگر روش‌های دور زدن تحریمهای حوزه کشتیرانی و دریایی است. در این زمینه، ایجاد یک شرکت بیمه غیرایرانی و استفاده از آن برای انجام معاملات پشت‌پرده مستقیم با تجار، در کشورهای در حال تجارت یا داد‌وستد مالی با آنها، قابل توجه است. بعضا تمرکز بر بیمه‌گرهای آسیایی است که به دنبال انعقاد قراردادهای دریانوردی برای انتقال نفت ایران که به صورت پنهانی فروخته شده، هستند. برخی از این شرکت‌ها، به سندیکای ایجادشده می‌پیوندند.
- منافع دور زدن تحریمهای صادرات نفتی
طی سال‌های گذشته تا کنون، کشتیرانی ایران با دور زدن تحریم‌ها، از طریق استفاده از پرچم‌های سایر کشورها، با سایر نقاط دنیا تبادلات تجاری داشته و برخی مقامات آمریکایی نیز به این موضوع معترفند و از همین‌رو خواستار برخورد با کشورهایی هستند که تحریمهای ایالات متحده را نادیده گرفته‌اند.
به گفته جب بوش، فرماندار سابق فلوریدا و عضو هیئت مشاوره «سازمان اتحاد علیه ایران هسته‌ای»، علاوه بر روسیه و چین، که متحدان و شرکای تجاری معروف جمهوری اسلامی هستند، پاناما نیز در حوزه دریایی از حامیان ایران بوده است. وی با بیان اینکه ایران بدون حمایت پاناما، در انتقال نفت و گاز، با موانع جدی مواجه می‌شد، معتقد است حداقل ۱۶ درصد ناوگان کشتیرانی جهان در پاناما ثبت شده و سازمان متبوع وی، مشکوک است که حدود ۳۹ درصد از ۲۸۸ کشتی پاناما، ناوگان ایران با پرچم خارجی بوده باشد. طبق برآورد سازمان اتحاد علیه ایران هسته‌ای، ایران با این کشتی‌ها، توانست ۳۰ میلیارد دلار نفت در سال ۲۰۲۱ صادر کند.
اقدام اخیر پاناما، در زمینه لغو استفاده از پرچم خود برای ۱۳۶ نفتکش مرتبط با شرکت ملی نفت ایران، که با فشارهای آمریکا درباره استفاده ایران از امکانات ثبت نفتکش این کشور صورت گرفته، بیانگر نگرانی ایالات متحده از دور زدن تحریمهای ظالمانه‌اش توسط ایران است؛ خصوصا اینکه صادرات نفتی ایران، در ماه‌های اخیر به بالاترین میزان قبل از تحریمهای دوران ترامپ رسیده است. طبق گزارش رویترز درباره پوشش لغو ثبت نفتکش‌های مرتبط با ایران، محموله‌های نفت خام کشور در دو ماه پایانی سال ۲۰۲۲، به بالاترین حد خود رسید. آمارهای شرکت‌های ردیابی نفتکش‌ها، میزان صادرات روزانه نفت و میعانات گازی ایران در نوامبر و دسامبر ۲۰۲۲ را به ترتیب ۱.۳ میلیون و بیش از ۱.۴ میلیون بشکه نشان می‌دهد.
- چه کسانی تحریم‌ها را دور زدند؟
تحریمهای شرکت بلوکاکتوس مستقر در امارات، شرکت فرول کانیون مستقر در چین، شرکت کشتیرانی گلدن واریر مستقر در چین، شرکت مدیریت کشتیرانی پایونیر مستقر در سنگاپور، شرکت تجارت زنفر مستقر در مالزی، شرکت تجارت بین‌المللی شکوفی مستقر در چین، نفتکش گلوری هاروست با پرچم پاناما به خاطر ارتباط با شرکت گلدن واریر، از سوی آمریکا به بهانه ارتباط این شرکت‌ها با صنایع پتروشیمی خلیج فارس یا بر اساس فرمان‌های اجرایی در مردادماه ۱۴۰۱، بیانگر برخی از کشورها و شرکت‌هایی است که علاقه‌ای به پیروی از تحریم‌ها علیه ایران ندارند. علاوه بر آن، مهرماه امسال نیز اسامی شرکت‌ها و نفتکش‌هایی که شامل فهرست سیاه آمریکا هستند، اعلام شد که در بین آنها شرکت کشتیرانی کلارا مستقر در امارات، شرکت کشتیرانی دبلیو.اس مستقر در هنگ‌کنگ چین و نفتکش گاس‌الور تحت‌پرچم پاناما، به چشم می‌خورد. به تعداد این فهرست‌ها، مدام اضافه می‌شود.
علاوه بر دور زدن تحریمهای کشتیرانی از طریق پرچم پاناما، گسترش مبادلات تجاری از طریق حملونقل دریایی ایران با روسیه، چین و ونزوئلا در جهت مقابله با تحریم‌ها موثر بوده است.
- مثلث روسیه، چین و ونزوئلا علیه تحریم‌ها
با وجود این تحریم‌ها، روسیه و ایران در حال ساخت یک مسیر تجاری بین‌قاره‌ای جدید هستند که از لبه شرقی اروپا تا اقیانوس هند امتداد دارد. این گذرگاه به طول ۳۰۰۰ کیلومتر، خارج از دسترس هرگونه مداخله خارجی است. دو کشور میلیاردها دلار برای تسریع تحویل محموله‌ها در امتداد رودخانه‌ها و راه‌آهن‌های متصل به دریای خزر هزینه می‌کنند. داده‌های ردیابی کشتی توسط بلومبرگ، نشان می‌دهد ده‌ها کشتی روسی و ایرانی، از جمله برخی که مشمول تحریم‌ها هستند، از این مسیر تردد می‌کنند. این امر بیانگر این است که رقابت قدرت‌های بزرگ، چگونه شبکه‌های تجاری در اقتصاد جهانی را تغییر می‌دهد و در حال شکل‌گیری بلوک جدید علیه غرب است.
همچنین وب‌سایت المشارق که به انتشار گزارش‌های مغرضانه و علیه ایران شهره است، به دور زدن تحریمهای دریایی توسط ایران و چین اشاره و اعتراف کرده است. به گزارش این وب‌سایت، تهران با پشتیبانی چین، از طریق انتقال کشتی به کشتی در آب‌های ایران با استفاده از کشتی‌هایی که نام‌‌شان تغییر داده شده، دور زدن تحریمهای بین‌المللی را ادامه می‌دهد. در این گزارش به یکی دیگر از مسیرهای دور زدن تحریمهای دریایی برای انتقال محموله‌ها اشاره شده است. این روش، شامل دستکاری یا غیرفعال کردن سامانه خودکار شناسایی کشتی، با هدف تاریک شدن مسیر آن است. این سامانه که سیستمی برای جلوگیری از برخورد است، موقعیت کشتی در دریا را به طور مداوم مخابره می‌کند. به گفته شرکت ردیابی نفتکش‌ها، چین، مقصد بیشتر محموله‌ها بوده است.
همچنین خبرگزاری فرانسه گزارش داد ایران، فروردین‌ماه امسال تا سقف روزانه یک میلیون بشکه نفت صادر می‌کرد، در حالی که مجموع تولید نفت ایران به سطح قبل از تحریم‌ها، یعنی روزانه ۳٫۸ میلیون بشکه بازگشته است. بانک مرکزی ایران نیز درآمدهای حاصل از صادرات نفت، گاز و مشتقات نفتی در سال مالی منتهی به ۲۹ اسفند ۱۴۰۰ را رقم ۳۹ میلیارد دلار عنوان کرد.
علاوه بر گسترش ارتباطات و تجارت دریایی با چین و روسیه، راه‌اندازی یک پالایشگاه نفت در ونزوئلا، بیانگر مسیر دیگری برای دور زدن تحریم‌ها از سوی ایران است. طبق گزارش رسانه‌ها در اواخر مهرماه، پالایشگاه ال‌پالیتو که توسط ایران در کاراکاس ساخته شده، به مرحله بهره‌برداری رسیده و روزانه ۱۰۰ هزار بشکه نفت، پالایش خواهد کرد. ارزش این قرارداد ۱۱۶ میلیون دلار بوده است. جواد اوجی، وزیر نفت، این اتفاق را «آرزوی دیرینه و ۴۳ ساله» نامید که به همت شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی در بخش فراسرزمینی تحقق یافت و در دیگر نقاط دنیا ادامه می‌یابد.
ورود نفتکش‌های ایرانی به آب‌های ونزوئلا، طی ماه‌های اخیر، در حالی که دو کشور، تحت تحریمهای آمریکا هستند، بیانگر ناکارآمدی تحریم‌ها و عبور قدرتمند ایران از این وضعیت است؛ خصوصا اینکه ارائه محموله‌های بیشتر به آسیا از طریق واسطه‌ها و مبادله‌های رو به رشد با ایران، صادرات نفت ونزوئلا را افزایش داده و شهریور‌ماه، نفت این کشور، از نظر میزان صادرات در رتبه سوم قرار گرفت.
- آینده دور زدن تحریمهای دریایی و نفتی
در حالی که احتمال به نتیجه رسیدن توافق هسته‌ای موسوم به برجام، به کمترین حد رسیده و فشارهای بین‌المللی بر ایران، طی ماه‌های اخیر افزایش یافته و نیز بعد از اعمال تحریمهای جدید دریایی و لغو حق استفاده از پرچم پاناما توسط این کشور برای ۱۳۶ نفتکش مرتبط با شرکت ملی نفت، باید دید ایران برای دور زدن تحریمهای کشتیرانی و تداوم صادرات محموله‌های نفتی با متحدان استراتژیک خود، چه تدابیری اتخاذ خواهد کرد. آیا این تدابیر می‌تواند درآمد نفتی ایران را که طبق برآورد اداره اطلاعات انرژی آمریکا در سال ۲۰۲۲، حدود ۵۸ میلیارد دلار و ۴۹ درصد بیشتر از سال ۲۰۲۱ بوده (بدون محاسبه هزینه‌های دور زدن تحریم)، در سال ۲۰۲۳ نیز افزایش دهد؟
تجربه نشان داده ایران، هنر دور زدن تحریمهای حملونقل دریایی و نفتی را خصوصا از طریق اتحاد استراتژیک با شرکای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای آموخته است. با این حال، تداوم موفقیت در شرایط دشوار اقتصادی و اعمال فشارهای بیشتر آمریکا، تابع اتخاذ رویکردهای هوشمندانه ایران در روابط بین‌الملل و مناسبات تجاری حاصل از آن در آینده است.