اگرچه رونمایی از ۱۰ محصول دانشبنیان دریایی در آستانه دهه فجر امسال، در سال «تولید؛ دانشبنیان، اشتغال‌آفرین»، اقدام مثبتی در این حوزه مغفول‌مانده در صنعت دریا محسوب می‌شود اما سهم صنایع دریایی در اقتصاد دانشبنیان ایران، همانند سهم اقتصاد دانشبنیان در تولید ناخالص داخلی کشور، بسیار اندک است.
به گزارش راد، بر اساس آمار منتشرشده در بهمن‌ماه سال گذشته (۱۴۰۰)، سهم اقتصاد دانشبنیان از تولید ناخالص داخلی حدود ۴ درصد اعلام شده اما آذرماه امسال، معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری، افزایش ۴ تا ۶ درصدی این سهم طی دو سال آینده را از برنامه‌های این معاونت اعلام کرد. بنابراین چشم‌انداز موجود، بیانگر ارتقای این سهم به ۸ تا ۱۰ درصد تا ابتدای سال ۱۴۰۴ است.
همچنین طبق داده‌های معاونت توسعه شرکت‌های دانشبنیان، اکنون حدود ۸۱۰۰ شرکت دانشبنیان تاییدشده وجود دارد. این آمار، تا پایان سال گذشته، حدود ۶۷۰۰ شرکت بوده که بیانگر رشد ۲۰ درصدی، از ابتدای سال جاری تا کنون است. البته برنامه معاونت علمی فناوری به عنوان متولی اصلی دانش‌بنیان‌ها، دستیابی به ۹۰۰۰ شرکت دانشبنیان تا پایان سال جاری (۱۴۰۱) است.
- بازخوانی رویکرد دوساله دانشبنیانهای دریایی
در این میان، نکته حائز اهمیت سهم شرکت‌های دانشبنیان در ارتقای وضعیت صنایع دریایی و تاثیر آنها بر رفع نیازهای این حوزه است. غفلت تاریخی از پتانسیل‌های اقتصاد دریامحور، سهم ۵۰ درصدی دریا از تولید ناخالص داخلی در کشورهای ساحلی پیشرفته مانند اتحادیه اروپا و در مقابل، سهم تنها ۲ درصدی آن در تولید ناخالص داخلی ایران، ضرورت توسعه اقتصاد دانشبنیان و قابلیت‌های بالای آن در حوزه پیشرفت‌های فناورانه، تجاری‌سازی ایده‌ها و ثروت‌آفرینی را آشکار می‌سازد.
آمارهای منتشرشده در نیمه دوم ۱۳۹۹ نشان می‌دهد از مجموع ۴۸۰۰ شرکت دانشبنیان ثبت‌شده تا این سال، کمتر از ۱۰۰ شرکت در حوزه تولید مرتبط با صنایع دریایی فعال هستند. به استناد این آمار، تا دو سال گذشته، کمتر از دو درصد شرکت‌های دانشبنیان کشور به حوزه «صنایع دریایی و موارد مرتبط» اختصاص داشته‌اند. با این حال، آمارهای دقیق‌تر معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیانِ ریاست جمهوری در همین سال (۱۳۹۹)، از وجود ۵۰ شرکت دانشبنیان دریایی، سه مرکز فعال در حوزه نوآوری دریایی، یک شتاب‌دهنده در زیست‌بوم فناوری و نوآوری دریا، بهره‌مندی از ۲۰ دانشگاه فعال، برخورداری از جایگاه یازدهم تولیدات علمی حوزه دریا در جهان و رتبه نخست خاورمیانه، طی سال‌های اخیر خبر می‌دهد.
- سهم دانش‌بنیان‌ها در اقتصاد دریا
با وجود اقدامات انجام‌شده، بررسی‌ها حاکی است صنعت دریا از منظر تاسیس شرکت‌های دانشبنیان دریایی، توسعه صنایع دانشبنیان در حوزه‌های مختلف دریایی و تجاری‌سازی فعالیت‌ها، سهم چندانی ندارد. موید این ادعا، اتفاقا اظهارات متولی حوزه دانشبنیان در کشور است.
سهم دانش‌بنیان‌ها در حوزه صنایع دریایی، آن‌قدر ناچیز است که معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان رئیس‌جمهوری در نمایشگاه بین‌المللی ارائه توانمندی‌ها و محصولات دانشبنیان حوزه دریایی که بهمن‌ماه امسال (۱۴۰۱) برگزار شد، اشاره‌ای به آمار این حوزه نکرد. روح‌الله دهقانی فیروزآبادی، با تاکید بر اینکه توجه به اقتصاد دریایی اخیرا آغاز شده، درباره سهم شرکت‌های دانشبنیان در مرتفع ساختن نیازهای صنعت دریایی، از «فاصله زیاد» آن در این زمینه، بدون اعلام عدد و رقم سخن گفت. البته وی تصریح کرد در این عرصه، فرصت اقتصادی، دانشبنیان و نیاز بالا با حجم بزرگی از بازار شرکت‌ها وجود دارد اما آمار مشخصی درباره میزان «حجم بزرگ» اقتصاد دریایی عنوان نکرد.
- غفلت از اسناد بالادستی
اینها در حالی است که موضوع توسعه اقتصاد دریامحور در اسناد بالادستی از جمله برنامه پنج‌ساله توسعه ششم و سیاست‌های کلی برنامه هفتم و نیز مقوله گسترش اقتصاد دانشبنیان و نقش شرکت‌های این حوزه در تجاری‌سازی فناوری و اشتغال‌زایی، از سوی مقام معظم رهبری، خصوصا در سال‌های اخیر، مورد تاکید فراوان بوده و نامگذاری سال جاری نیز بیانگر همین امر است. اکنون تاکید معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری بر افزایش آمار شرکت‌های دانشبنیان دریایی در آینده و عدم اعلام آمار جدید، نشان می‌دهد رشد چندانی در این حوزه حاصل نشده و هنوز تا نقطه مطلوب، فاصله زیادی وجود دارد.
فارغ از ارقام و کمیت شرکت‌های دانشبنیان دریایی، کیفیت این شرکت‌ها و تاثیرگذاری آنها در حوزه توسعه فناوری‌های دریایی، تولید محصولات و رفع مشکلات و چالش‌های صنعت دریا نیز مطرح است. هرچند به دلیل نوپا بودن اغلب این شرکت‌ها، نمی‌توان در کوتاه‌مدت، انتظار بالایی از آنها برای تاثیرگذاری بر شاخص‌های اقتصادی و توسعه اقتصاد دریامحور داشت و باید از دریچه بلندمدت به این تاثیرات نگریست.
طی سال‌های گذشته، یکی از دلایل سهم پایین شرکت‌های دانشبنیان در عرصه صنایع دریایی، چالش‌های ناشی از حمایت مالی و نبود صندوق حمایتی بوده است. با این حال، معاونت علمی فناوری به عنوان متولی این حوزه، از ارائه حدود ۴۰ ابزار حمایتی و قانونگذاری برای توسعه دانش‌بنیان‌ها خبر داده است. در این زمینه، ایجاد مراکز رشد تخصصی دریایی در استان‌های ساحلی، همراه با تقویت شرکت‌های دانشبنیان کنونی، به گسترش استارتاپ‌های دریایی می‌انجامد.
- ظرفیت‌های دانشبنیانهای دریایی در ایران
با وجود این چالش‌ها، تشکیل ستاد توسعه فناوری و صنایع دانشبنیان دریایی در معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاست جمهوری، در سال‌های قبل، بیانگر توجه نهادهای بالادستی به تاثیر اکوسیستم دریایی در حوزه اقتصاد دانشبنیان است. در این رابطه ظرفیت بالای دریا در اشتغال‌زایی و درآمدزایی، کاهش ذخایر نفت و گاز دنیا، برخورداری ایران از مرزهای طولانی دریایی در شمال و جنوب و موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد، فرصت‌های کم‌نظیر برای ایفای نقش موثر توسط شرکت‌های دانشبنیان در حوزه دریایی برای توسعه فناوری‌های دریایی ایجاد کرده و در جهت تبدیل ایران به قطب تجاری و ترانزیتی موثر است.
کشتی‌سازی، فراساحل، مواد و تجهیزات، بنادر، شیلات، دریانوردی، انرژی‌های تجدیدپذیر، اقیانوس‌شناسی، صنایع نظامی، گردشگری دریایی، محیط‌زیست دریایی، استانداردها و قوانین، از حوزه‌های صنایع دریایی هستند که در کنار کارگروه‌های توسعه فناوری، ترویج، مطالعات و برنامه‌ریزی و توسعه بازار، در قالب ستاد توسعه فناوری و صنایع دانشبنیان دریایی، در جهت تحقق اهداف این حوزه فعالیت می‌کنند.
به عنوان نمونه، از ظرفیت‌های مهم و موثر در توسعه اقتصاد دریامحور که شرکت‌های دانشبنیان می‌توانند در آن سهیم باشند، می‌توان به صنایع فراساحل و ذخایر انرژی ایران در دریا اشاره کرد. طبق آمارها، حدود ۷۵ درصد ذخایر دریایی نفتی جهان به ایران تعلق دارد. اطلاعات شرکت کپلر نشان می‌دهد کشور ما، ۱۰۴ میلیون بشکه نفت روی نفتکش‌های شناور، ذخیره دارد که نیمی از آن مربوط به میعانات گازی است. هرچند این آمار متغیر است و برداشت روزافزون قطر از میادین نفتی و گازی مشترک نیز قابل توجه است اما کلیت آن، بیانگر ظرفیت‌های بالای دریا در حوزه صنایع فراساحل است. برآوردها حاکی است ایران طی ۱۰ سال آینده، سالانه به طور میانگین حدود ۳.۷ میلیارد دلار انواع شناور و صنایع فراساحل نیاز دارد. همچنین صنعت ساخت و تعمیر شناورها از جمله صنایع استراتژیک است که عامل توسعه صنعتی و اقتصادی کشور برای رشد صنایع جانبی به شمار می‌رود.
در این زمینه، شرکت‌های دانشبنیان می‌توانند با بهره‌مندی از توسعه فناورانه و بینش نوآورانه، البته با حمایت‌های دولت، به‌ویژه ستاد صنایع دانشبنیان دریایی، سازمان بنادر و دریانوردی و سایر نهادهای متولی این حوزه، خلأهای موجود را شناسایی و نیازها را مرتفع کرده و به توسعه اقتصاد دریا و در نهایت، توسعه اقتصادی کشور، خدمات قابل توجهی ارائه نمایند.
- پیش‌شرط‌های تحقق اهداف صنایع دانشبنیان دریایی
تحقق چشم‌انداز حوزه دریایی با استفاده از توسعه اقتصاد دانشبنیان خصوصا تبدیل ایران به قطب تجاری و ترانزیتی منطقه، با برخورداری از پتانسیل‌های غنی دریا، مستلزم پیش‌نیازهای گوناگون است.
حمایت مادی و غیرمادی از شرکت‌های دانشبنیان دریایی برای توسعه فناوری و تقویت فرایند تجاری‌سازی، ایجاد هم‌افزایی بین برنامه‌های توسعه دریایی، حمایت از پروژه‌های کلان دریایی و پشتیبانی از تشکل‌های تخصصی در حوزه محصولات و خدمات دانشبنیان دریایی، برخی از این پیش‌شرط‌ها هستند. علاوه بر آن، بهبود فضای کسب‌وکار با حذف مقررات زائد و شناسایی فرصت‌های بین‌المللی، برای توسعه و بهره‌مندی از فناوری‌های نوظهور دریایی، از پیش‌شرط‌های تحقق شعار «تولید؛ دانشبنیان و اشتغال‌آفرین» در عرصه دریاست.
در کشوری که ۵۸۰۰ کیلومتر نوار ساحلی، منابع عظیم و موقعیت استراتژیک دریایی در شمال و جنوب دارد، زیست‌بوم فناوری در حوزه اقتصاد دریا و صنایع دانشبنیان دریایی، از نظر کمیت و کیفیت، وسعت و عمق بیشتری می‌طلبد.