بررسی مخاطرات کاهش سطح تراز آب دریای کاسپین؛ کاهش سطح آب دریای کاسپین یکی از بحران‌های محیطی مهمی است که بر اکوسیستم‌های دریایی، سواحل این دریا و همچنین فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی کشورهای حاشیه آن نیز تاثیرات عمیقی دارد.
به گزارش بندر و دریا، علی اصغر صادقی، معاونت امور دریایی بندر نوشهر، میثم قیطاقی سرپرست اداره ایمنی و حفاظت دریایی بندر نوشهر و رسول کوهزاد، کارشناس ایمنی و حفاظت دریایی بندر نوشهر در مقاله‌ای با بررسی موضوع بحرانی کاهش تراز آب دریایی کاسپین که نسخه‌ای از آن در اختیار گروه رسانه‌ای «بندر و دریا» قرار گرفته به علل و عوامل این کاهش و تأثیرات ناشی از آن بر اکوسیستم منطقه پرداخته و راهکارهای احتمالی را ارائه کرده‌اند.
مقدمه
دریای خزر که به نام دریای کاسپین نیز شناخته می‌شود، با طولی حدود ۱۲۰۰ کیلومتر، عرض متوسط ۳۲۰ کیلومتر و مساحت ۴۳۸ هزار کیلومتر مربع، بزرگ‌ترین دریاچه بسته جهان محسوب می‌شود و به‌تنهایی ۴۰ درصد از مجموع مساحت دریاچه‌های جهان را تشکیل می‌دهد.
این دریا از منظر تاریخی دارای دو نقش کلیدی بوده است نخست، به‌عنوان گذرگاهی برای ارتباط سرزمین‌های اطراف و بهبود حمل‌ونقل دریایی و دوم، به‌عنوان منبعی غنی از مواد غذایی (مانند ماهی) و انرژی (نفت و گاز).
دریای خزر از طریق ورود آب ۱۳۰ رودخانه تغذیه می‌شود که بزرگ‌ترین آن، رود ولگا، حدود ۸۰ درصد از کل ورودی آب این دریا را تأمین می‌کند. این دریاچه از سمت جنوب با رودهای گرگان رود، سفید رود و بابلرود و … در ایران مرز مشترک دارد و تنها زیر دو درصد از مجموع ورودی آب دریای خزراز سمت جنوب ( ایران ) را تشکیل می دهد.
سواحل دریای خزر بین پنج کشور ایران، آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان مشترک است. طول کل خط ساحلی این دریا حدود ۶۵۰۰ کیلومتر است که ۶۵۷ کیلومتر آن به سواحل ایران اختصاص دارد. در بخش جنوبی این دریا و در سواحل ایران، بنادر مهمی همچون انزلی، نوشهر و امیرآباد واقع شده‌اند.
یکی از بحران های چند سال گذشته سواحل دریای کاسپین کاهش سطح تراز آب این دریاچه بوده ، هدف از این پژوهش بررسی مخاطرات و ارائه راهکار جهت بهبود تراز سطح آب دریای کاسپین است.
کاهش سطح آب دریای کاسپین، یکی از بحران‌های محیطی مهمی است که طی چند دهه اخیر در منطقه مشاهده شده است. این تغییرات در تراز آب نه تنها تأثیرات قابل توجهی بر اکوسیستم‌های دریایی و سواحل این دریا دارد، بلکه اثرات عمیقی بر فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی کشورهای حاشیه آن می‌گذارد. از جمله تأثیرات این بحران می‌توان به کاهش منابع آب شیرین، تهدید زیستگاه‌های طبیعی، تغییرات در الگوهای رسوب‌گذاری و فرسایش سواحل، و کاهش ظرفیت بندرها و کشتیرانی اشاره کرد. علاوه بر این، پدیده کاهش تراز آب می‌تواند به ایجاد بحران‌های اجتماعی و اقتصادی منجر شود که نیازمند توجه و اقدام فوری سیاست‌گذاران و محققان است.
در این مقاله، به تحلیل مخاطرات ناشی از کاهش سطح آب دریای کاسپین و ارزیابی پیامدهای آن در زمینه‌های مختلف پرداخته خواهد شد. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی ابعاد این بحران بر محیط زیست و جوامع انسانی است.
حوزه آبریز دریای خزر به مساحت حدود ۳.۶ میلیون کیلومتر مربع گسترده است و شامل بخش‌هایی از چندین کشور از جمله ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان می‌شود. این حوزه شامل رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و منابع آب زیرزمینی است که به دریای خزر می‌ریزند. از مهم‌ترین رودخانه‌های این حوزه می‌توان به رودخانه ولگا (روسیه)، رودخانه کُپِت‌داغ (ترکمنستان)، رودخانه کورا (آذربایجان) و رودخانه اترک (ایران) اشاره کرد.
علت‌های کاهش سطح تراز آب دریای کاسپین
در سال ۲۰۰۹ بحران یا تنش آبی در کشورهای غرب آسیا با محوریت ایران شکل گرفت که در نقشه های سال ۲۰۲۵ به عنوان اوج این بحران دیده شده بود و کشور ایران به عنوان مرکز این بحران شناخته میشد.
برژینسکی، مشاور امنیت ملی امریکا در یک سخنرانی اذعان داشت ما به فن آوری دست پیدا کرده ایم که برای کشورهایی که همسو با ما نیستند تغییرات اقلیمی ایجاد کنیم. برژینسکی معتقد است اکنون تکنولوژی در اختیار داریم که به کمک آن می‌توانیم خشکسالی و طوفان به وجود آوریم و دشمنان احتمالی را تضعیف کنیم بدون اینکه وارد جنگ شویم.
در ویتنام و همچنین در کوبا این کار انجام شد. این فن آوری توسط انستیتو تحقیقاتی کالج امریکا در زمان جنگ تسلیحات نظامی اما در زمان کنونی با علوم الکترونیک و بیوالکترونیک شناخته می شود، با استفاده از یک فرستنده الکترومغناطیس هدفش تاثیرگذاری بر آسمان و الکترون های آزاد در لایه یونسفر است. این سیستم الکترون های این لایه را در ارتفاع ۲۷۵ کیلومتر به جنبش وامی‌دارد که در حالت عادی این لایه دمای ۱۴۰۰ درجه سانتیگراد است و در اثر تحریک انرژی فراوانی در آن به وجود آمده و در نتیجه دما را تا ۲۰ درجه افزایش می‌دهد و این ناحیه به حالت انبساطی تبدیل می‌شود. این تکنولوژی را می‌توان یکی از ده‌ها پروژه فاجعه بار غرب دانست.
از طرفی دیگر بر اساس اندازه گیری های انجام شده در سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ میزان ورودی رودخانه ولگا به دریای کاسپین ۲۱۲ کیلومترمکعب بوده است اما میانگین ورودی رودخانه ولگا به دریای کاسپین ۲۴۰ کیلومترمکعب است. این میزان نشان دهنده آن است هر چند کاهش زیادی نداشته است ولی باز هم شاهد کاهش تراز بوده‌ایم. شرایط تبخیر به گونه ای است که رودخانه ولگا جبران کننده این میزان تبخیر نیست.
پیامدهای کاهش تراز آب
کاهش تراز آب منجر به کاهش عمق مناطق کشتیرانی و همچنین باعث به خطر افتادن ایمنی کشتی‌ها و برخی از مسیرهای دریایی می‌شود که ممکن است به دلیل کاهش عمق غیرقابل استفاده شوند. بنابراین آنها مجبور به استفاده از مسیرهای دورتر و یا بارگیری کمتر خواهند شد که هزینه‌های حمل و نقل را افزایش می‌دهد. کاهش تراز آب می‌تواند به تغییرات در اکوسیستم‌های آبی و خشکی منجر شود. زیستگاه‌هایی که به آب وابسته هستند، تحت تأثیر قرار می‌گیرند و این می‌تواند به کاهش تنوع زیستی و انقراض گونه‌ها منجر شود. با کاهش سطح آب، غلظت نمک‌ها در دریا افزایش می‌یابد. این افزایش شوری می‌تواند بوم‌سازگان‌های دریایی را تحت تأثیر قرار دهد و به کاهش کیفیت آب منجر شود.
بهبود کاهش تراز سطح آب دریای خزر
کاهش تراز آب دریای خزر یکی از چالش‌های جدی زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی در منطقه است. برای مقابله با این مشکل، راهکارهای مختلفی می‌توان در نظر گرفت؛ محدود کردن برداشت آب از رودخانه‌ها و حوضه‌های آبریز به منظور حفظ تراز آب دریای خزر، استفاده بهینه از آب در کشاورزی و صنایع با تکنیک‌های نوین آبیاری و کاهش هدررفت آب، احیای زیستگاه‌های طبیعی و مرجع‌های آبی به منظور افزایش تنوع زیستی و کمک به تعادل اکوسیستم، اجرای پروژه‌های حفاظت از سواحل به منظور جلوگیری از فرسایش و تخریب مناطق ساحلی و ایجاد فرصت‌های گردشگری که به حفظ محیط زیست کمک کند و در عین حال به اقتصاد محلی کمک کند.
همچنین افزایش آگاهی عمومی در مورد اهمیت حفاظت از منابع آبی و تأثیرات تغییرات اقلیمی، استفاده از فناوری‌های پیشرفته برای پایش تغییرات تراز آب و وضعیت هیدرولوژیکی دریای خزر، سرمایه‌گذاری در تحقیقات علمی برای درک بهتر عوامل مؤثر بر تراز آب و توسعه راهکارهای مؤثر، همکاری میان کشورهای حاشیه دریای خزر برای مدیریت مشترک منابع آبی و هماهنگی در اقدامات حفاظتی و اجرای پروژه‌های مشترک بین‌المللی برای احیای اکوسیستم‌ها و حفظ تنوع زیستی در آینده نیز می‌تواند مؤثر باشد.
نتیجه‌گیری
کاهش تراز آب دریای خزر، به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان، یک چالش جدی برای کشورهای حاشیه آن به شمار می‌آید. این کاهش به دلیل عواملی از جمله تغییرات اقلیمی، برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی و تبخیر افزایش یافته، تأثیرات منفی قابل توجهی بر اکوسیستم، معیشت جوامع محلی و فعالیت‌های اقتصادی دارد.
کاهش سطح تراز آب دریای کاسپین یک پدیده پیچیده و چندبعدی است که پیامدهای عمیقی برای محیط زیست، اقتصاد و جوامع محلی به همراه دارد. این کاهش ناشی از عوامل متعددی از جمله تغییرات اقلیمی، تبخیر، فعالیت‌های انسانی و مدیریت نادرست منابع آب است.
پیامدهای زیست‌محیطی از جمله تغییرات اکوسیستم، افزایش شوری و تخریب زیستگاه‌ها، می‌تواند به کاهش تنوع زیستی و آسیب به منابع طبیعی منجر شود. از نظر اقتصادی، صنایع مرتبط با دریا، از جمله ماهیگیری و گردشگری، تحت تأثیر قرار می‌گیرند و این موضوع می‌تواند به کاهش درآمدها و افزایش بیکاری در جوامع محلی منجر شود.
بازنشر فانوس دریا به نقل از بندر و دریا
