این بار و از سری مقالات تاریخی اقتصاد آبی به سراغ موضوع شاهراه ارتباطی هخامنشیان رفته ایم تا این گوشه از تاریخ آبی را با یکدیگر بررسی کنیم. منبع مشترک اطلاعات ما در این مقالات از کتب معتبر سه جلدیِ “اطلس تاریخ بنادر و دریانوردی ایران” به تالیف دکتر محمدباقر وثوقی و دکتر منصور صفت گل به تحریر در آمده است.
ایرانیان در زمان هخامنشیان، با فتح سرزمینهای بزرگی مثل بابل و لیدی، به مناطق مهم اقتصادی دنیا مثل بینالنهرین، دریای مدیترانه و مصر دسترسی پیدا کردند. آنها از تجربه هزار ساله دریانوردی مردم این مناطق استفاده کردند و برای تقویت تجارت دریایی تلاشهای زیادی انجام دادند.
داریوش بزرگ در سال ۵۲۲ پیش از میلاد، با روی کار آمدن، تغییرات بزرگی در زمینه دریانوردی ایجاد کرد. مهمترین کارهای او اینها بود:
- آرام کردن مناطق ساحلی خلیج فارس: در سال ۵۲۰ پیش از میلاد، داریوش شورشهای بزرگی را در این مناطق سرکوب کرد و امنیت را برقرار کرد.
- فتح هند و اکتشافات دریایی: در سال ۵۱۷ پیش از میلاد، داریوش هند را فتح کرد و گروههایی را برای کشف راههای دریایی در خلیج فارس، اقیانوس هند و دریای سرخ فرستاد.
- حفر کانال سوئز: در سال ۴۹۷ پیش از میلاد، داریوش کانال سوئز را حفر کرد تا خلیج فارس و دریای مدیترانه را به هم وصل کند.
این کارها بخشی از برنامه بزرگ داریوش برای تقویت تجارت و اقتصاد بود. او میخواست با ایجاد امنیت در مناطق ساحلی و ساخت راههای آبی، تجارت را بین هند و شمال دریای سرخ آسان کند.
از این رشته تمهیدات و تدابیر سودگرایانه همراه با دوراندیشی حیرت انگیز آشکار است که داریوش نسبت به اهمیت قدرت دریایی در اقیانوس هند و خلیج فارس اشراف و آگاهی کامل داشته و پی برده بود برای شاهنشاهی بزرگی که بر پل زمینی خاورمیانه سوار است. تسلط بر کشتی رانی در اقیانوس هند و خلیجفارس تا چه اندازه اهمیت دارد.
بیشتر بخوانید:
دوره دوم خلیج فارس در هزاره دوم ق م
شکل گیری تجارت دریایی در خلیج فارس
نخستین تأثیرات اقدامات داریوش برای تسهیل امور تجارت دریایی در رشد و آبادانی و رونق خلیج فارس و جزایر و بنادر آن نمود یافت. با حفر کانال سوئز کشتی ها و دریانوردان خلیج فارس میتوانستند سوا کالاهای خود را به طور مستقیم به بنادر دریای مدیترانه حمل کنند و از آن طرف نیز فراورده های مورد نیاز خود را تأمین نمایند. البته در اینجا باید به جبهه شرقی خلیج فارس یعنی سرزمینی که در محدوده هند باستان قرار داشته نیز اشاره کرد که این سرزمینها توسط داریوش از در (۵۲۲ تا ۴۸۶ ق م) فتح شده و امکان مراودات دریایی از طریق کرانه نوردی بین سواحل خلیج فارس و هند بیش از پیش فراهم شده است.
ویلم وخل سانگ در مقاله خود ضمن بررسی همه شواهد باستان شناسی و تاریخی دوره هخامنشیان دو نتیجه مهم به دست آورده است:
نخست اینکه عبارت هیندوش که در کتیبه های مختلف هخامنشی دیده میشود منطبق بر ناحیه پنجاب بوده و همه هند باستان را شامل نمیشده و دیگر اینکه اگر همه این اشارات را در کنار هم بگذاریم، بدان معناست که نفوذ هخامنشیان به هر شکل تا جنوب پاکستان امروزی و حتی شاید فراتر از آن توسعه یافته است.
با گسترش قلمرو هخامنشیان به سواحل سند، که همسایه شرقی سواحل خلیج فارس بود، فرصت تازهای برای گسترش تجارت دریایی فراهم شد. داریوش بزرگ که به اهمیت دریا و تجارت دریایی واقف بود، نخستین هیئت اکتشافی را برای بررسی سواحل و بنادر خلیج فارس و هند به این مناطق اعزام کرد. فرمانده این هیئت دریایی پس از بازگشت، اطلاعات ارزشمندی از سفر خود گردآوری کرد که در کتابی تحت عنوان “پریپلوس” یا “گردش با کشتی” به ثبت رسید. این کتاب که به نوعی اولین گزارش جغرافیایی دقیق از منطقه بود، برای یونانیان و جغرافیدانان بعدی بسیار مهم و مورد توجه قرار گرفت.
داریوش اول پس از فتح ایالت سند و در مسیر بازگشت به ایران، اسکیلاکس، یکی از فرماندهان خود را که اهل کاریانده، یکی از بنادر مهم یونانیان در آسیای صغیر بود، مأمور کرد تا با چند کشتی جنگی ایرانی، سواحل سند، خلیج فارس و دریای سرخ را به طور کامل بررسی کرده و گزارشی جامع تهیه کند. کاریه به دلیل داشتن دریانوردان ماهر، نقش مهمی در نیروی دریایی هخامنشیان ایفا میکرد و بسیاری از ملوانان و دریانوردان هخامنشی از اهالی این شهر بودند. داریوش حتی گروه بزرگی از اهالی کاریه را به خلیج فارس منتقل کرد تا به فعالیتهای دریایی بپردازند.
در پاییز سال ۵۱۵ ق م اسکیلاکس سفر تحقیقاتی با خود را از ناحیه ای در سند به نام کاسپاتیروس آغاز کرد. او از طریق رودخانه های آن به سمت جنوب تا اقیانوس هند پیش رفت و پس از رسیدن به اقیانوس هند به خلیج فارس وارد شد و سواحل جنوبی بلوچستان مکران و عمان را مورد تفحص قرار داد، از آنجا به سمت دریای سرخ رفت و توانست شبه جزیره عربستان را دور بزند و پس از سی ماه مسافرت دریایی به ساحل مصر و کانال سوئز برسد. او گزارشی برای داریوش اول تنظیم کرد. متأسفانه اصل این گزارش از بین رفته است. اما هکاتئوس ملطی از آن در اثر جغرافیایی خود استفاده کرده است و هرودوت و دیگران از آن منبع نقل قول کرده اند. داریوش از این اقدام خود اهداف عملی را در نظر داشته است. هرودوت هوشیارانه در این در مورد می نویسد: قسمت عمده آسیا را داریوش کشف کرده است.
اعزام اسکیلاکس برای اکتشاف سواحل سند و خلیج فارس نشان از اهمیت فراوانی که داریوش به مسیرهای دریایی این منطقه میداد دارد. او به خوبی میدانست که شناخت دقیق سواحل و جزایر این منطقه برای گسترش تجارت دریایی و تقویت کنترل بر امپراتوری ضروری است. فتح هند و ایجاد روابط تجاری با بومیان این منطقه، موجب رونق گرفتن رفت و آمد کشتیهای کوچک بین دهانه رود سند و خلیج فارس شد.
از سوی دیگر، یکی از اهداف اصلی داریوش از حفر کانال سوئز، رونق بخشیدن به تجارت در خلیج فارس و در بلندمدت، تسلط بر دریای مدیترانه و تسهیل حمل و نقل کالا در سراسر امپراتوری بود. او با درایت و هوشمندی، مسیر حمل و نقل کالاها را به گونهای تغییر داد که به جای عبور از بنادر شمالی خلیج فارس و سپس حرکت به سمت بابل و نواحی شرقی مدیترانه، کالاها از طریق کانال سوئز به طور مستقیم به مناطق مدنظر منتقل میشدند. این امر باعث وارد آمدن ضربه بزرگی به تجارت پررونق بابل و سایر شهرهای واقع در مسیر زمینی شد. برخی محققان معتقدند که یکی از دلایل حفر کانال سوئز توسط داریوش، تضعیف قدرت اقتصادی بابل بوده است.
اهمیت جایگاه خلیج فارس و نواحی ساحلی آن در دوران هخامنشیان بسیار زیاد بوده است. به عنوان مثال، هنکلمن در پژوهشهای خود نشان داده است که کاخهای سلطنتی هخامنشیان در مناطقی مانند شوش، پاسارگاد، گابه و تئوک، که در مسیرهای تجاری مهم قرار داشتند، احداث شدهاند. این نشان میدهد که هخامنشیان به خوبی از اهمیت راههای ارتباطی دریایی و زمینی آگاه بودند و تلاش میکردند تا بر این مسیرها تسلط داشته باشند.
بازنشر فانوس دریا به نقل از اقتصاد آبی
