از سری مطالب آموزشی پایگاه اقتصاد آبی که در ادامه بیشتر به آن می پردازیم، بحث مشاغل دریایی است و شناخت اینگونه مشاغل طرفداران زیادی دارد.
این بار به سراغ لنج سازی رفته ایم و قصد داریم شما خوانندگان پایگاه اقتصاد آبی را با این شغل پر فراز و نشیب آشنا سازیم.
لنج، شناور چوبی زیبایی است که بیشتر در مناطق جنوبی ایران، به ویژه در خلیج فارس دیده می‌شود. هنر ساخت لنج قدمتی ۳ هزار ساله دارد و به دوران عیلامیان بازمی‌گردد. شهرهای بندر ریگ، گناوه، بوشهر و جزیره شیف از جمله زادگاه‌های این شناورهای چوبی هستند.
لنج‌ها در گذشته برای سفرهای دریایی، تجارت، ماهیگیری و غواصی مروارید استفاده می‌شدند. مسیرهای دریایی این شناورها معمولاً به کشورهای حاشیه خلیج فارس و برخی بنادر آفریقایی مانند زنگبار و مومباسا می‌رسید. امروزه نیز ساخت لنج در استان‌های بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و خوزستان ادامه دارد.
برای ساخت لنج، از چوب‌های مقاوم در برابر رطوبت مانند ساج استفاده می‌شود. بدنه لنج نیز با تخته‌های مرغوبی چون سای یا چوب برمه ساخته می‌شود. هنگام به آب اندازی لنج، مراسمی با خواندن آوازهای محلی برگزار می‌شود. این مراسم که با نام سلی شناخته می‌شود، به سازندگان لنج روحیه می‌دهد
اخت یک لنج بزرگ و چوبی، هزینه و زمان زیادی می‌برد. به عنوان مثال، ساخت یک لنج ۶۰۰ تنی در سال ۱۳۹۶ حدود یک سال و نیم طول کشید و هزینه آن بیش از ۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان برآورد شد.
لنج سازی! چرا و چگونه؟
لنج سازی در طول تاریخ مانند اکثر حرفه ها و هنرهای کهن، نسل به نسل و از پدر به پسر منتقل شده است. لنج‌ها به طور سنتی با استفاده از دست و چوب ساخته می‌شوند. لنج ها را ذهنی و بدون نقشه می-سازند و نقشه اولیه را لنج سازان از پدرانشان، و پدرانشان از پیشینیان خود آموخته اند.
به‌طور‌کلی می‌توان گفت هر آنچه در این هنر و صنعت هست به شکل تجربی انتقال یافته است. جنس لنج‌های قدیمی از چوب-های جنگلی مقاوم به رطوبت، تنه درختان محلی مانند کرت، کهور، کنار، تنه درختان غیر محلی مانند توت و چنار و همچنین یک نوع چوب مرغوب هندی به نام “سای” که برای بدنه کشتی استفاده می شود، بوده است.
استادکاران پس از ساخت لنج ها درزهای آن را قیراندود می کنند و با این کار منافذ لنج ها بسته و راه نفوذ آب به درون آن گرفته می شود. دریانوردان ایرانی این لنج‌ها را با توجه به موقعیت خورشید، ماه ستاره و با استفاده از فرمولی خاص برای محاسبه عرض و طول جغرافیایی و همچنین عمق آب و پیش بینی‌های آب و هواشناسی می‌سازند.
از فروغ افتادن هنر لنج‌سازی در ایران
متأسفانه در سال‌های اخیر، هنر دیرینه لنج‌سازی در ایران رو به افول گذاشته است. جایگزینی لنج‌های چوبی با لنج‌های فایبرگلاسی، این میراث ارزشمند را با خطر نابودی مواجه کرده است.
یکی از دلایل اصلی این مسئله، هزینه و زمان بالای ساخت لنج‌های چوبی است. این در حالی است که لنج‌های فایبرگلاسی سریع‌تر و ارزان‌تر ساخته می‌شوند. همین عامل باعث شده تا بسیاری از کارگاه‌های لنج‌سازی در ایران تعطیل شوند. به عنوان مثال، تعداد کارگاه‌های لنج‌سازی در استان هرمزگان از ۳۲ کارگاه به تنها ۳ کارگاه کاهش یافته است.
لنج‌های چوبی دارای عمر طولانی و قابلیت تعمیر هستند، در حالی که لنج‌های فایبرگلاسی عمر کوتاه‌تری دارند و تعمیر آن‌ها دشوارتر است. علاوه بر این، نگهداری مواد غذایی در لنج‌های چوبی طولانی‌تر بوده و کیفیت آن‌ها بهتر حفظ می‌شود. با وجود این مزایا، تصمیم‌گیری‌های نادرست مانند ممنوعیت ساخت شناورهای چوبی توسط سازمان بنادر و دریانوردی، ضربه بزرگی به این صنعت وارد کرده است.
در سال‌های اخیر، کشورهای دیگری مانند پاکستان و هند به تولیدکنندگان بزرگ لنج‌های چوبی تبدیل شده‌اند. در حالی که لنج‌سازان ایرانی با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کنند، این کشورها توانسته‌اند سهم بیشتری از بازار را به خود اختصاص دهند.
اگر این روند ادامه یابد، ایران به زودی جایگاه خود را در زمینه ساخت لنج‌های چوبی از دست خواهد داد. برای حفظ این هنر ارزشمند، باید حمایت بیشتری از لنج‌سازان صورت گیرد و شرایط برای تولید لنج‌های چوبی فراهم شود.
مکان های مهم لنج سازی در ایران
همان‌طور که در بخش آشنایی گفتیم، بیشتر کارگاه‌های ساخت لنج در استان‌های بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و خوزستان قرار دارد؛ بندر گوران، بندر لافت، بندر کنگ، بندر پُهل و جاسک در استان هرمزگان و گناوه و چابهار از مهم‌ترین مکان‌های ساخت لنج در کشورمان شمرده می‌شوند. در میان این‌ها بندرکنگ که به بندر دریانوردان مشهور است در طول تاریخ از مهم‌ترین مراکز لنج‌سازی در هرمزگان بوده است و قدمت ساخت لنج در اینجا را به دوران پیش از اسلام نسبت می‌دهند. جالب آنکه اهالی بندر کنگ برای لنج‌های دست سازشان نام انتخاب می‌کردند. مردمان روستای بندری گوران در جزیره قشم نیز همچنان با همان روش سنتی به طراحی، ساخت و هدایت لنج‌های چوبی به دریا می‌پردازند. در این دو منطقه حتی موزه‌های مرتبط با لنج و لنج‌سازی هم وجود دارد.
در استان بوشهر نیز موسیقی نقش بزرگی در ساخت لنج‌های چوبی داشته به طوری که ساخت و تولید شناورهای چوبی با ضرب آهنگ و ریتم خاص و منحصربه فرد خود همراه بوده است.
زبان لنج سازی
شاید برایتان جالب باشد که لنج‌سازی واژگان مخصوص به خود را دارد و حتی لِنج را به صورت لَنج تلفظ می‌کنند. در ادامه تعدادی از این واژگان را معرفی می‌کنیم تا بیشتر حس و حالی که در پس لنج‌سازی وجود دارد را لمس کنید.
- خَن: لنج
- بَغَلَه: لنج بزرگ
- جاهاز یا جهاز: نام عمومی لنج چوبی
- سَفاری: لنج مسافربری
بخش‌های مختلف لنج
- بُرد: پهلو و کناره‌های لنج
- کِوِن: کابین لنج
- تَفَر: قسمت عقب لنج را می‌گویند. لنج به سه قسمت تقسیم می‌شود و یک‌سوم آن «تفر» نام دارد.
- نیم: قسمت انتهایی لنج که «کِون» در آن قرار دارد؛ دوطبقه می‌کنند به طبقه پایین آن «نیم» می‌گویند که محل استراحت کارکنان و مسافران و همچنین درامان ماندن آن‌ها از آفتاب، باران و رطوبت است.
- دَبوسَه: اتاقی در کنار «کِوِن» که مواد غذایی در آن نگهداری می‌شود.
- دِرَک: طنابی در لنج که به عنوان پله برای بالا و پایین رفتن از آن استفاده می‌شود.
- دولاب: فرمان لنج که از چوب است و برای سهولت در گرفتن آن، پره‌هایی در قسمت بیرونی نیز با خود دارد.
- دوم: عقب لنج
- رِوِن: قسمتی از لنج میان ”پایه” تا “برد”
- جولی: سرویس بهداشتی لنج
- خَن: انبار لنج؛ بخش زیرین سطح لنج که در «سینه» «میان» و «عقب» لنج قرار دارد. موتور لنج نیز دارای «خن» دیگری است که به آن «خن موتور» می‌گویند.
اصطلاحات مرتبط با لنج رانی
- پاره: واحد شمارش لنج و قایق؛ مثال: دوپاره لنج
- پرو و غار: مد و جزر دریا
- تابُک: پهلو‌گرفتن لنج در کناره اسکله یا لنج دیگر
- تیو: ساحل دریا
- خور: خور محل توقف لنج‌ها و قایق‌هاست. گاهی در اثر جزر، آب خور به اندازه‌ای کم می‌شود که امکان رفت و آمد در آن وجود ندارد. در ورودی خور پایه‌های بلند چوبی و یا چراغ چشمک‌زن نصب می‌کنند تا امکان ورود به خور آسان شود.
کارکنان در لنج سازی و لنج رانی
- جَلاف یا گلاف: لنج‌ساز
- نَکیب: سرکارگر اسکله
- سَرتِندِل: سرکارگرِ لنج
- سرهنگ: سرپرست کارگران در لنج
- جاشو: ملوان، کارگر لنج
امیدواریم از این معرفی در سایت اقتصاد آبی استفاده لازم را برده باشید.
بازنشر فانوس دریا به نقل از اقتصاد آبی
