در این زمانه که دریانوردان در روزگارانی غبارآلود به سر میبرند و امواج توفانهای مختلف را میشکافند و در اطراف و اکناف خود با بحرانهای متعدد چون بیثباتی بازار کار، سیل نیروهای خارجی و آینده شغلی مبهم رویارو میشوند، تفاوت نمیکند که دلهره و دلواپسی آنها برای چیست، در هر شرایطی چه آگاهانه و چه سادهلوحانه برای مقابله با مشکلات چشم امید و انتظارشان به حمایت سازمان بنادر و دریانوردی به عنوان متولی بخش دریایی کشور و اداره امور دریانوردان و سازمانهای تخصصی و بینالمللی دوخته شده است. تا جایی که حتی چاره دغدغههای قراردادی خود را هم در این اداره میجویند؛ شاید چون وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بهعنوان متولی اشتغال در کشور، با دریا بیگانه است. در همین رابطه، دکتر علیاکبر مرزبان، سرپرست معاونت دریایی و مدیرکل امور دریانوردان و سازمانهای تخصصی و بینالمللی سازمان بنادر و دریانوردی با بیان شرایط کاری خاص دریانوردان ایرانی و وجود چند مشکل همزمان برای کاریابی آنها گفت: «ما برای حمایت از دریانوردان ایرانی به هیچ کدام از نیروهای غیرایرانی تاییدیه برای حضور روی کشتی ندادیم، مگر اینکه مالک شناور از وزارت کار یا نهادهای ذیربط مجوز استفاده از این نیروی کار را گرفته باشد؛ گفت: «برای ساماندهی این وضعیت باید دو اقدام عاجل اعم از راهاندازی هرچهسریعتر سامانه کاریابی دریانوردان و تکمیل بانک اطلاعاتی متقاضیان کار صورت گیرد تا مالکان شناورها بهانهای برای نبود نیروی کار ماهر نداشته باشند.»
ترابران: لطفاً برایمان بگویید که اکنون چند دریانورد داریم که از سازمان بنادر گواهینامه شایستگی و شناسنامه دریانوردی دارند؟ آیا تعداد آنها با توجه به فعالیت روی ناوگان محدود و نامحدود مشخص است؟ چه تعدادی از آنها بانوان هستند؟
ما اکنون حدود 122 هزار دریانورد دارای گواهینامه شایستگی و مهارت دریانوردی داریم. البته باید به این موضوع توجه کرد که تعدادی از دریانوردانی که گواهینامههایشان منقضی شده و برای تمدید مراجعه نمیکنند، نهتنها نمیتوانند تا زمان تمدید اسناد دریانوردی روی کشتی کار کنند، بلکه در شمارش جامعه دریانوردان نیز محسوب نمیشوند. از تعداد کل دریانوردان حدود 18 هزار نفر در حوزه سفرهای نامحدود (کشتیهای اقیانوسپیما) و مابقی در حوزه سفرهای نزدیک به ساحل (زیر 3000 تن و زیر 500 تن تجاری، خدماتی و صیادی) مشغول به خدمت میباشند. علاوه بر آن، تعداد بانوانی که گواهینامه شایستگی دریایی دارند، 593 نفر است که بخش عمدهای از آنها مهمانداران شناورهای مسافری هستند. علاوه بر بانوان دریانورد، همسران دریانوردانی که میخواهند در یک سفر همراه همسرشان روی کشتی باشند نیز در صنعت دریانوردی حضور دارند و برای این حضور، آموزشهای مرتبط از جمله شرکت در دورههای ایمنی چهارگانه را میگذرانند. در نهایت اینکه، در حال حاضر، تعداد بانوان دریانورد در رده افسری بسیار اندک است. ناگفته نماند که از نظر سازمان بنادر هیچگونه محدودیتی برای خانمها در این زمینه وجود ندارد، همین الان هم خانمهایی هستند که روی کشتی کار میکنند.
ترابران: میدانید که از این تعداد دریانورد، چند نفر بیکار هستند؟
تعداد دریانوردان بیکار برای ما مشخص نیست؛ زیرا بر اساس ذات کار دریانوردی ممکن است یک نیرو 1 ماه، 3 ماه یا حتی 6 تا 9 ماه روی کشتی کار کند و 4 ماه یا بیشتر تقاضایی برای اعزام به کشتی نداشته باشد یا پیشنهادی مناسب خواستهاش دریافت نکند؛ پس نمیتوانیم بگوییم چه تعداد دریانورد بیکار هستند. همچنین حدود 80 درصد نیروهای ما کارمند و استخدام دو شرکت بزرگ کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران و ملی نفتکش ایران نیستند و قرارداد دائمی ندارند. علاوه بر آن، شاید مالک کشتی در طول سال فقط 6 ماه سفر دریانوردی برود و به همان میزان با دریانوردان قرارداد منعقد کند. در نتیجه نمیتوان مشخص کرد که چه تعداد از دریانوردان بیکار و چه تعداد شاغل هستند.
ما دستهبندی دیگری از دریانوردان داریم که در آن دستهبندی آنها را به دریانوردان فعال و غیرفعال تقسیم میکنیم که از این 122 هزار دریانورد، ممکن است تعدادی روی کشتی فعال نباشند و در فعالیتهای مرتبط با دریا مانند شرکتهای خصوصی دریایی، مدرس دورههای دریانوردی، شرکتهای مشاورهای، بازرسی یا در زمره کارکنان اداری ارگانهای دریایی فعالیت کنند یا کلاً تشکل دیگری را برگزیده باشند.
ترابران: آیا این موضوع دلیل خاصی دارد؟ یعنی ممکن است کار مناسب با حقوق و مزایای مناسب پیدا نکرده باشند؟ گفته میشود علیرغم سیاستی که در یک دهه گذشته برای ایرانیزه کردن دریانوردان روی ناوگان ایرانی انجام شده، اکنون تعدادی از دریانوردان به ویژه روی ناوگان محدود غیرایرانی هستند، آیا همین میتواند یک دلیل برای کنار گذاشتن کار روی دریا علیرغم گذراندن دورههای لازم و هزینه کردن برای آنها باشد؟
ببینید! ما از افسران عرشه، افسران موتور، بخش الکترونیک گرفته تا ملوان در قسمتهای مختلف کشتی را بهعنوان دریانورد یاد میکنیم؛ یعنی کل خدمه یک کشتی را دریانورد میخوانیم. حالا یک ملوان که فقط میتواند با گذراندن چند ماه دوره ملوانی روی کشتی برود، ممکن است بعد از یک یا دو سفر، ببیند که علاقهای به دریانوردی ندارد یا بعضاً پس از ازدواج نخواهند این حرفه را ادامه دهند، پس نمیتوان گفت فقط بحث حقوق و مزایا و کار مناسب یافتن موثر است. گاهی خود دریانورد به دلایل مختلفی اعم از دلایل عاطفی، روحی و خانوادگی یا شرایط کار روی شناور نمیخواهد دیگر روی کشتی کار کند.
علاوه بر این در پاسخ به پرسش شما باید بگویم که هنوز آمار دقیق مطالعهشدهای درباره اینکه چه تعداد دریانورد آماده به کار داریم که از آنها روی ناوگان استفاده نشده، نداریم. همچنین دو شرکت بزرگ کشتیرانی جمهوری اسلامی و نفتکش که بیش از 85 درصد کشتیهای نامحدود ما را در اختیار دارند، بیش از 98 درصد دریانوردانشان ایرانی هستند.
سازمان بنادر و دریانوردی هیچ یک از دریانوردان خارجی فعال روی ناوگان محدود را تایید نکرده و به آنها گواهینامه نداده است بنابراین اگر مالک شناوری از این نیروها استفاده میکند، ممکن است که از بخش اتباع بیگانه وزارت تعاون و دیگر مراجع ذیربط مجوز گرفته باشد
با این حال، حضور نیروی دریانورد غیرایرانی را روی ناوگان زیر 3000 و 500 تن انکار نمیکنیم. باید بگویم که سازمان بنادر و دریانوردی همیشه طرفدار استفاده حداکثری از توان دریانوردان ایرانی است که از ما مجوز گرفتهاند تا جایی که درباره کشتیهای محدود زیر 3000 و 500 تن هیچ نیروی دریانورد خارجی پیدا نمیکنید که سازمان بنادر و دریانوردی آنها را تایید کرده باشد؛ زیرا نیروی دریانورد خارجی اگر بخواهد روی ناوگان ما کار کند، باید از سازمان بنادر و دریانوردی تاییدیه دریافت کند. الان گاهی شناورهای اقیانوسپیما و تجاری نامحدود ما در برخی شرایط خاص در بنادر دیگر کشورها، چند دریانورد غیرایرانی را به ما معرفی و تقاضا میکنند که آنها را تایید کنیم. ما مدارک آنها را از مرجع دریایی مربوط استعلام میکنیم و پس از تایید صلاحیت آنها، مدرک تاییدشده به آنها میدهیم. البته فقط دریانوردانی که ما با دولت آنها تفاهمنامه شناسایی گواهینامههای شایستگی داریم.
در حوزه ملوانی روی این کشتیها کمبود نداریم و حتی علاقهمندان با دیپلم هم میتوانند با گذراندن یک دوره کوتاه چند ماهه ملوان شوند، اما در حوزه افسر عرشه و افسر موتور کمبود داریم. باز هم میگویم ما هیچ یک از دریانوردان خارجی فعال روی ناوگان محدود را تایید نکردیم و به آنها گواهینامه ندادیم. اگر مالک شناوری از این نیروها استفاده میکند، ممکن است که از بخش اتباع بیگانه وزارت تعاون و دیگر مراجع ذیربط مجوز گرفته باشد.
از این گذشته، در کشتیهای زیر 3000 تن، جامعه آماری افسرهای کشتی نسبت به ملوانان کم است و چون تعداد آنها محدود است، بیکاران آنها هم کمتر هستند. به این نکته توجه کنید که ما الان به ویژه در دریای خزر کمبود دریانورد داریم تا جایی که شرکتهایی هستند که با ایجاد رقابت به کمک حقوق و مزایای بیشتر و رفاهیات بهتر سعی میکنند تا دریانوردان شرکتهای دیگر را به سمت خود جذب کنند.
ترابران: چگونه میتوان این وضعیت را ساماندهی کرد؟ اینکه سازمان بنادر تاییدیه ندهد اما مالک بتواند از محل دیگر مجوز بگیرد خودش نوعی ناایمنی برای دریانورد ایرانی محسوب میشود.
در این زمینه، باید دو اقدام عاجل صورت گیرد؛ یکی اینکه سامانه کاریابی دریانوردان و متقاضیان کار که با هماهنگی انجمن دریانوردان تجاری ایران و وزارت تعاون برنامهریزی و تهیه شده است، هرچه سریعتر به بهرهبرداری برسد. به همین منظور، از وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی درخواست دارم پروژه انجمن صنفی را در اسرع وقت اجرا کند، تا دریانوردان بتوانند اطلاعات و درخواستهای خود را وارد کنند و شرکتها بتوانند دریانورد ایرانی پیدا کنند.
کار دوم این است که با راهاندازی این سامانه، اطلاعات آماری دریانوردان کشور بهصورت دقیق و شفاف تهیه میشود و دیگر مالکان شناور نمیتوانند ادعا کنند که دریانورد ایرانی نداریم، با استفاده از این سامانه حتی تعداد واقعی دریانوردان جویای کار به دست میآید.
در نهایت اینکه، متولی اشتغال در همه رشتهها از جمله دریانوردی، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی است نه سازمان بنادر. ما متولی مراکز آموزشی، نظارت و مجوز دادن به مراکز آموزشی، رعایت استانداردها و صدور گواهینامههای دریانوردی هستیم و نمیتوانیم در وظایف و ماموریتهای وزارتخانههای دیگر دخالت کنیم. با این حال سعی میکنیم که وظایف خود را به بهترین نحو پیش بریم. همچنین همیشه حامی و پشتیبان دریانوردان ایرانی هستیم و جنبههای انسانی، اخلاقی، حقوق و کرامت دریانوردان را مورد توجه خود قرار میدهیم.
ترابران: برای رفع ناترازی و کمبود افسر، سازمان بنادر و دریانوردی چه اقداماتی انجام داده است؟
ما بهمنظور رفع کمبود افسر عرشه و موتور علاوه بر 10 موسسه آموزشی فعال در حوزه افسری، موسسات آموزشی دیگر را به برگزاری دورههای آموزش افسری ترغیب کردهایم. به دانشگاه گیلان برای برگزاری رشته مهندسی مکانیک مجوز دادیم تا دانشآموختگان این رشته به حوزه فعالیت روی کشتی بیایند. علاوه بر آن به هنرستان علوم دریایی محمودآباد، دانشکده فنی و حرفهای محمودآباد و موسسه آموزشی در انزلی مجوز برگزاری دورههای تربیت افسری را دادیم و با این تدبیر ظرفیت آموزش افسری را ارتقا دادیم. به این ترتیب، در 2 سال گذشته شاهد افزایش بیش از 30 درصدی فراگیران دورههای افسری بودیم.
در کشتیهای زیر 3000 تن، جامعه آماری افسرهای کشتی نسبت به ملوانان کمتر و طبعاً بیکاران آنها هم کمتر هستند. با این حال، اکنون به ویژه در دریای خزر کمبود دریانورد داریم؛ تا جایی که برخی شرکتها با ایجاد رقابت به کمک حقوق و مزایای بیشتر و رفاهیات بهتر سعی میکنند تا دریانوردان شرکتهای دیگر را به سمت خود جذب کنند
هدف سازمان بنادر این است که بتواند با توجه به افزایش ناوگان دریایی بهویژه در دریای خزر بتواند در رده افسری نیرو تربیت کند که در آینده با مشکل دریانورد ایرانی مواجه نشویم. البته فقط کمیت برای ما ملاک نیست، افزایش کمی را توأم با افزایش کیفی دریانوردان دنبال میکنیم. به همین منظور، با انجام اقدامات خوبی مانند پروژه یکپارچهسازی منابع درسی در همه مراکز آموزشی و برگزاری امتحانات واحد و همچنین نظارت بر عملکرد اساتید و مدرسان، افزایش کیفی افسران را نیز دنبال میکنیم. ناگفته نماند که دوره ملوانی بسیار آسانتر از افسری است زیرا با گذراندن دوره کوتاه یک تا 3 ماهه یک نفر میتواند مدرک ملوانی دریافت کند اما برای افسری نامحدود باید دوره آموزشی 2 تا 4 ساله را بگذراند و بعد دوره کارورزی و امتحانات را پشت سر بگذارد تا افسر شود.
ترابران: اکنون اصلیترین مشکلات دریانوردان ایرانی چیست؟
یک سری مسائل دریانوردان ایرانی مانند چند ماه روی کشتی ماندن، دوری از وطن و خانواده، تلاطم دریا و رفتن از یک بندر به بندر جزء مشکلات عمومی همه دریانوردان جهان است، اما در خصوص مشکل دریانوردی ایرانیها به چند مورد میتوان اشاره کرد. یکی از آنها پایدار نبودن شغل آنها است، زیرا غیر از دو شرکت بزرگ کشور که دریانوردان آن ثبات و پایداری شغلی بیشتری دارند و استخدام هستند و بیمه مشاغل سخت برای آنها برقرار است، اما در کشتیهای زیر 3000 و 500 تن بهدلیل مداومت نداشتن سفر در این کشتیها، مالک میتواند طبق قانون با دریانوردان 2 ماهه و 4 ماهه قرارداد ببندد و بعد از آن دریانورد را پیاده کند و نیروی دیگری بگیرد. حتی ممکن است خود کشتی سفر نرود و در اسکله بماند. در نتیجه، یکی از مطالبات درست و بهحق دریانوردان، برخورداری از ثبات شغلی است.
پس از آن، پرداخت تمام و کمال حقوق مطالبه دیگر آنها است. این معضل هم در ناوگان نامحدود بسیار کم است و در ناوگان محدود نیز در زیر 500 تن بیشتر دیده میشود. در چنین مواردی، مرجع رسیدگی به شکایات آنها وزارت تعاون و هیئتهای حل اختلاف و تشخیص است. البته اگر اجحافی نسبت به آنها صورت گیرد، بر اساس مقاوله نامه کار دریایی (MLC) میتوانند شکایت کنند و به افسران کنترل و بازرسی ما در بنادر یا ادارات تعاون در بنادر مراجعه کنند.
بحث دیگر آنها، بیمه است. متاسفانه خیلی از دریانوردان عمدتاً کشتیهای محدود، به ویژه دریانوردان شناورهای زیر 500 تن اعم از شیلاتی و تجاری از بیمه برخوردار نیستند. در بودجه سال 1402، با وجود اینکه پیشبینی شده بود که بخشی از بیمه ملوانان کشتیهای صیادی و تجاری را در فصولی که کار نمیکنند، دولت پرداخت کند، اما به دلیل عدم تامین اعتبار اجرایی نشد. با این حال، سازمان بنادر در همان زمان اطلاعات لازم دریانوردان را به سازمان تامین اجتماعی و بنادر ارائه کرد. آنها هم با تعیین مکانیزمی اعلام آمادگی کردند، اما سازمان برنامه و بودجه بودجهای به این کار اختصاص نداد. البته در ردههای افسری، دریانوردان درآمدهای خوب چند هزاردلاری دارند که درآمد آنها در سال به عدد چشمگیری میرسد. البته دریانوردان کشتیهای زیر 500 تن حقوق کمتری دارند.