تولیدات صید و آبزی پروری جهان بر اساس آخرین گزارش فائو ۲۰۲۲ (بخش ۱)

صید و آبزی پروری در قرن بیست و یکم نقش فزاینده ای در تامین امنیت غذایی جهان پیدا کرده است. افزایش این سهم در گرو تغییرات و دگرگونی در سیاست ها، مدیریت، نوآوری و سرمایه گذاری بیشتر برای دستیابی به پایداری عادلانه صید و آبزی پروری در جهان است.

تولید جهانی آبزیان در سال ۲۰۲۰ معادل ۱۷۸ میلیون تن بود که یک کاهش جزئی نسبت به تولید ۱۷۹ میلیون تن سال ۲۰۱۸ نشان می دهد.

جدول شماره۱ صید و آبزی پروری جهانی؛ تولید ، مصرف و تجارت

شکل شماره ۱ صید و آبزی پروری جهانی؛ تولید ، مصرف و تجارت

سهم صید ۹۰ میلیون تن (۵۱ %) و آبزی پروری ۸۸ میلیون تن (۴۹ %) بوده است. از کل این تولید ۱۱۲ میلیون تن در دریا (۷۰ % صید و صیادی و ۳۰ % آبزی پروری دریایی) برداشت شده و ۶۴ میلیون تن دیگر که ۳۷ % کل تولید می شود از طریق صید و آبزی پروری در آبهای داخلی به دست آمده است که در این میان سهم آبزی پروری ۸۳ % و سهم صید از آب های داخلی ۱۷ % بوده است.

برآورد اولیه ارزش فروش جهانی این تولیدات ۴۰۶ میلیارد دلار است که ۱۴۱ میلیارد دلار برای صید و ۲۶۵ میلیارد دلار ارزش تولیدات آبزی پروری می باشد. علاوه بر این ۳۶ میلیون تن (وزن تر) گیاهان دریایی در سال ۲۰۲۰ تولید شده که ۹۷ % آن از طریق آبزی پروری در دریا حاصل گردیده است.

لازم به ذکر است که بیش از ۱۵۷ میلیون تن (۸۹ % از کل تولید) به مصرف مستقیم انسانی می رسد و باقیمانده عمدتاً برای تولید روغن و پودر ماهی مورد استفاده قرار می گیرد.

شکل شماره ۲ صید و آبزی پروری جهانی؛ استفاده و مصرف ظاهری

مصرف ظاهری آبزیان در سطح جهان به طور متوسط سالیانه با ۳ % رشد از سال ۱۹۶۱ تا ۲۰۱۹ همراه بوده است که یک نرخ تقریباً دو برابر رشد سالانه جمعیت جهان (۱/۶ درصد) در مدت مشابه را نشان می دهد. سرانه مصرف آبزیان دنیا با رشد سالیانه ۱/۴ درصدی از ۹ کیلوگرم وزن زنده در سال ۱۹۶۱ به ۲۰/۵ کیلوگرم در سال ۲۰۱۹ رسیده است. داده های اولیه برای سال ۲۰۲۰ به اندکی کاهش (۲۰/۲ کیلوگرم) اشاره دارد. تولیدات حاصل از آبزی پروری ۵۶ % سهم مصرف مستقیم انسانی (از ۸۹ % کل) را داشته و در دهه های اخیر مصرف سرانه جهانی آبزیان به شدت تحت تاثیر افزایش عرضه، تغییر ترجیحات مصرف کننده، پیشرفت های تکنولوژی و خصوصاً رشد درآمد خانوارها قرار داشته است.

آبزیان از جمله پر معامله ترین کالاهای غذایی در جهان هستند. صادرات جهانی محصولات آبزی در سال ۲۰۲۰ بدون احتساب گیاهان دریایی ۶۰ میلیون تن وزن زنده به ارزش ۱۵۱ میلیارد دلار بود که ۸/۴ % از نظر ارزش و ۱۰/۵ % از نظر مقدار از رکورد ۶۷ میلیون تنی به ارزش ۱۶۵ میلیارد دلار ثبت شده در سال ۲۰۱۸ کاهش نشان می دهد. به طور کلی از سال ۱۹۷۶ تا ۲۰۲۰ ارزش جهانی صادرات محصولات شیلاتی (به جز گیاهان دریایی) با نرخ متوسط سالانه ۶/۹ درصدی به صورت اسمی و ۳/۹ درصدی واقعی (تعدیل شده با احتساب تورم) رشد داشته است. از نظر مقداری نیز رشد سالیانه در همین دوره ۲/۹ % بوده است.
در دوره ۱۹۹۰-۲۰۲۰ کل تولیدات آبزی پروری جهانی با رشد سالیانه ۶/۹ درصدی افزایش داشته است. البته رشد سالیانه ۹/۵ درصدی طی دهه ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ به ۴/۶ درصد در دوره ده ساله ۲۰۱۰-۲۰۲۰ کاهش یافته و این رشد سالیانه طی سالهای اخیر (۲۰۱۵-۲۰۲۰) به ۳/۳ % کاهش داشته است. از سوی دیگر در کنار این کاهش رشد سالیانه، افزایش مطلق تولید مستمر آبزی پروری جهانی طی سه دهه بسیار اهمیت دارد که جزئیات آن در جدول ۲ نشان داده شده است.

جدول شماره ۲ رشد تولید جهانی آبزی پروری

در تمام این سال ها آسیا در تولیدات آبزی پروری برتری مطلق داشته و ۹۱/۶ % کل تولیدات آبزیان پرورشی (با احتساب گیاهان دریایی) مربوط به کشورهای آسیایی بوده است؛ البته تفاوت های فراوانی در خصوص میزان توسعه آبزی پروری در میان کشورهای قاره آسیا وجود دارد.
بر اساس طبقه بندی سطوح درآمدی کشورها با استفاده از اطلاعات بانک جهانی، طی دوره ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰ شاهد توسعه سریع آبزی پروری در ۵۷ کشور با درآمد متوسط پایین و ۵۳ کشور با سطح درآمد متوسط بالا بوده ایم.
در سال ۲۰۲۰ آبزی پروری سهم ۶۱/۷ درصدی کل تولید در میان کشورهای با درآمد متوسط رو به بالا با ۲/۷۶ میلیارد نفر جمعیت داشته است در حالی که این سهم در سال ۱۹۹۰ تنها ۱۹/۸ % بود.

همچنین سهم آبزی پروری در کشورهای با درآمد متوسط پایین با ۳/۱۳ میلیارد نفر جمعیت از ۱۴/۷ % سال ۱۹۹۰ به ۴۹/۲ % در سال ۲۰۲۰ ارتقا پیدا کرده است که نشان دهنده توسعه نقش آبزی پروری در این کشورهاست.
همین اطلاعات نشان می دهد که در ۶۷ کشور پر درآمد با ۱/۳۲ میلیارد نفر جمعیت اگرچه تولید آبزی پروری دو برابر شده و در طی سال های ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰ از ۳/۱ به ۶/۸ میلیون تن رسیده اما سهم این کشورها در کل تولید سال ۲۰۲۰ تنها ۲۳ % بوده است (در مقایسه با سهم ۷/۶ درصدی سال ۱۹۹۰) و در عین حال سهم این کشورها از کل صید نیز ۴۰/۱ % کاهش یافته و از ۳۸/۱ به ۲۲/۸ میلیون تن رسیده است.

داده های بانک جهانی گزارش می دهد که در ۲۶ کشور کم درآمد با ۰/۸۶ میلیارد جمعیت (عمدتاً در جنوب صحرای آفریقا)، توسعه آبزی پروری پیشرفت محدودتری داشته و از ۳/۷ % سهم از کل تولیدات به ۸ % در سال ۲۰۲۰ رسیده است اما در هر حال نسبت به رشد آن با ۶۷ کشور پر درآمد مطابقت دارد. یعنی آبزی پروری در توسعه تمام جوامع کشورهای کم درآمد تا پر درآمد و خصوصاً کشورهای با درآمد متوسط (رو به پایین و رو به بالا) نقش مثبتی ایفا نموده است.

شکل شماره ۳ مقایسه رشد صید و آبزی پروری بر اساس سطح درآمد کشورها(به استثنای گیاهان آبزی)
۱۹۹۰-۲۰۲۰

روش پرورش ماهی در قفس و تا حدی پن کالچر در تولیدات آبزی پروری استفاده می شود اما در کشورهای مختلف شرایط متفاوت است. داده های جهانی در مورد این دو روش پرورش در دسترس نیست. جدول شماره ۳ اطلاعات کشت و پرورش در قفس در برخی کشورهای منتخب را در مقایسه با کل آبزی پروری آن کشورها نشان می دهد.

جدول شماره ۳ سهم پرورش در قفس نسبت به کل آبزی پروری در کشورهای منتخب

سیاست های ملی و محلی در این میان متفاوت است و عمدتاً استفاده از آب های آزاد برای پرورش ماهی در قفس یا پن های کوچک رویکرد کارآمدی برای افزایش تولیدات آبزی پروری را به همراه داشته است.

در فیلی پین و اندونزی پرورش ماهی در پن یا قفس در رودخانه ها، دریاچه ها و دریاها در حال انجام است اما در سال های اخیر کمپین هایی به راه افتاده است که کشت قفس در برخی از آبها کاهش یابد. در چین یکی از هدفگذاری های سیزدهمین برنامه پنجساله کشور (۲۰۱۶-۲۰۲۰) با تمرکز پرورش “سبز” و حفظ محیط زیست مطرح شد و طی آن آبزی پروری با محدودیت هایی مواجه شد. در برخی استان ها محدودیت هایی برای پرورش قفس در آب های داخلی وضع شد که به کاهش تولید منجر گردید.

شکل شماره ۴ کاهش مقیاس آبزی پروری قفس در آب های داخلی چین در سالهای اخیر

روش مهم دیگر آبزی پروری پرورش آبزیان در دریا و سواحل است که در سال ۲۰۲۰، ۳۳/۱ میلیون تن از کل تولید ۸۸ میلیون تنی حاصل از آبزی پروری جهان را به خود اختصاص داده است. البته با توجه به آن که ۹۷% تولید گیاهان دریایی (۳۵ میلیون تن) تماما در دریا یا سواحل پرورش می یابد مقدار کل تولیدات دریایی و نواحی ساحلی ۶۸/۱ میلیون تن می شود. لازم به ذکر است که تقریباً کل سخت پوستان از طریق آبزی پروری ساحلی حاصل گردیده است.

گونه های آبزیان پرورشی

به لطف طیف وسیعی از شرایط مطلوب که در پناه آن، انواع متنوعی از گونه های آبزی و هیبرید های آن پرورش داده می شوند روش های آبزی پروری در آب های شیرین، دریاها، آب های لب شور یا دریاچه های آب شور و شیرین داخلی تنوع و تکامل یافته و گونه های متعددی در حال پرورش است.

آخرین آمارهای فائو در طی یک دوره ۷۱ ساله (۱۹۵۰-۲۰۲۰) نشان می دهد که ۶۵۲ نوع آبزی که از نظر فنی به عنوان اقلام گونه (species item) شناخته می شوند در سراسر جهان پرورش می یابند. در سال ۲۰۲۰ این تعداد ۶۲۲ گونه گزارش شده بود. این آبزیان شامل ۴۹۴ گونه مشخص، ۷ ماهی هیبرید، ۹۴ گروه گونه شناسایی شده در سطح جنس و ۵۷ گروه شناسایی شده تحت عنوان خانواده آبزیان می باشد.

آن ۴۹۴ گونه مشخص شامل ۳۱۳ گونه ماهی (در ۱۸۶ جنس) ۸۸ گونه نرم تن، ۴۹ گونه سخت پوستان، ۳۱ گونه جلبک، ۲ گونه سیانوباکتر، ۶ گونه بی مهرگان دریایی، ۳ گونه از دوزیستان و ۲ گونه لاک پشت آبزی (از خزندگان) است.
با وجود تنوع زیاد گونه های آبزیان پرورشی، تنها تعداد کمی از آنها گونه های غالب آبزی پروری هستند.

جدول شماره ۴ تولید جهانی گونه های عمده آبزی پروری

ماهی کپور علفخوار در سال ۲۰۲۰ با ۵/۸ میلیون تن ۱۱/۸ % کل تولید در آب های داخلی را به خود اختصاص داده است. در رتبه های بعدی کپور نقره ای (۴/۹ میلیون تن ) تیلاپیای نیل ۴/۴ میلیون تن، کپور معمولی ۴/۲ میلیون تن، کپور هندی ۳/۵ میلیون تن و کپور سرگنده ۳/۲ میلیون تن قرار دارند و به ترتیب ۱۰ ، ۹ ، ۸/۶ ، ۷/۲ و ۶/۵ درصد کل تولید آبزی پروری در آب های داخلی را به خود اختصاص داده اند.

مجموع تولید انواع ماهی کپور در سال ۲۰۲۰ حدود ۲۱/۶ میلیون تن بوده است که نسبت به تولید سال ۲۰۰۰ که ۱۰/۵ میلیون تن بوده رشدی بیش از دو برابر داشته است. این در حالی است که کل تولیدات آبزی پروری در آب های داخلی از ۱۸/۱ میلیون تن در سال ۲۰۰۰ به ۴۹/۲ میلیون تن در سال ۲۰۲۰ رسیده و این نشان می دهد که سهم کپورماهیان از ۵۸ % به ۴۴ % کاهش یافته است.
بالعکس تیلاپیا با رشدی حیرت انگیز در همین مدت از یک میلیون تن به ۴/۹ میلیون تن افزایش یافته است. این بدان معنی است که سهم ۵/۵ درصدی تیلاپیای نیل به ۱۰ % رسیده و دو برابر شده است.

در بخش آبزیان پرورشی آب های ساحلی و دریایی ماهی سالمون آتلانتیک به تنهایی ۳۲/۶ % سهم تولیدات این بخش را با ۲/۷ میلیون تن به خود اختصاص داده است. خامه ماهی (milk fish) با ۱/۲ میلیون تن و سهم ۱۴ % از تولید در رتبه دوم است. ماهیان خانواده کفال، گونه هایی از ماهی سی بریم و سی بس اروپایی، سی بس آسیایی (باراموندی) سی بس ژاپنی، قزل آلا دیگر گونه های ماهی پرورشی این دسته از آبزی پروری هستند. مجموع تولیدات این بخش از ۲/۶ میلیون تن در سال ۲۰۰۰ به ۸/۳ میلیون در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته و تولید ماهی باراموندی نیز از ۱۸ به ۱۰۶ هزار تن رسیده است.

تولید سخت پوستان در سال ۲۰۲۰، ۱۱/۲ میلیون تن بوده که ۵۱ % آن (۵/۸ میلیون تن) سهم میگوی سفید غربی یا همان وانامی است. میگوی ببری سیاه (مونودون) ۷۳۱ هزار تن ( ۶/۴ % کل) و میگوی آب شیرین (روزنبرگی) ۲۹۴ تن یا ۲/۶ % کل سخت پوستان را تشکیل داده و مابقی که حدود ۴۰ % سایر سخت پوستان است به انواع خرچنگ اختصاص دارد. نکته مهم این است که کل تولیدات سخت پوستان از ۱/۷ میلیون تن در سال ۲۰۰۰ به ۱۱/۲ میلیون تن در سال ۲۰۲۰ رسیده است که رشدی ۶/۵ برابری را نشان می دهد.
مجموع تولید نرم تنان نیز در سال ۲۰۲۰ با رشدی ۱/۸ برابری نسبت به سال ۲۰۰۰، ۱۷/۷ میلیون تن رسیده است.
سهم سایر انواع آبزیان دریایی پرورشی حدود ۱/۱ میلیون تن در سال ۲۰۲۰ بوده است.
منبع:
FAO. 2022. The State of World Fisheries and Aquaculture 2022. Towards Blue Transformation. Rome, FAO. https://doi.org/10.4060/cc0461en

• ترجمه و تلخیص: علی اکبر خدایی دبیر اتحادیه تولید و تجارت آبزیان ایران

تعداد بازدید:
۰

لینک کوتاه: کپی کن!