تحلیلی بر صادرات آبزیان ایران در نه ماهه نخست سال ۱۴۰۱ تداوم رشد صادرات علیرغم تشدید فشارهای خارجی و مشکلات داخلی

تدوین: علی اکبر خدایی دبیر اتحادیه تولید و تجارت آبزیان ایران  ۲۱ دی ۱۴۰۱

به گزارش مرین‌پرس، به دلیل شرایط اقتصادی خاص داخل کشور که مهم ترین شاخصه آن حذف ارز ترجیحی از نهاده ها و به تبع آن افزایش قیمت خوراک آبزیان بود از یک سو و همچنین شرایط اقتصاد جهانی از سوی دیگر که با جنگ اوکراین به سمت یک رکود نسبی و تغییر در رفتار مصرف کنندگان همراه بود، پیش بینی ها در مورد وضعیت صادرات آبزیان ایران در سال جاری چندان روشن نبود.

بویژه آن که در میانه راه با اخبار مربوط به جهش تولید میگوی اکوادور مواجه شدیم که این امر کاهش شدید قیمت جهانی میگو در نیمه دوم سال میلادی (که اتفاقاً فصل اصلی برداشت و صادرات میگوی ایران است) را در پی داشت.

مجموع این عوامل که افزایش قیمت تمام شده و کاهش تولید در بخش هایی نظیر ماهیان سردابی را در پی داشت همراه با کاهش تولید خاویار و محدودیت صادرات ماهیان گرمابی به عراق و وضعیت اقتصاد جهانی این انتظار را ایجاد کرده بود که صادرات آبزیان ایران در سال جاری با چالش های جدی مواجه بوده و رشد نداشته باشد ؛ لیکن خوشبختانه چنین نشد و به لطف الهی و با تلاش صادرکنندگان آبزیان کشور آمار و ارقام صعودی شد و با تغییراتی که در برخی بازارها پدید آمد در نهایت رشد ۲۰ درصدی صادرات مقدار آبزیان کشور در نه ماهه سال جاری به نسبت مدت مشابه سال قبل را شاهد بودیم.

نتیجه تلاش صادرکنندگان و تولیدکنندگان آبزیان کشور در نه ماهه سال جاری رسیدن به رکورد ۱۳۲ هزار تن صادرات و ۲۵۹ میلیون دلار درآمد ارزی ( بر اساس نرخ های پایه صادرتی) بوده است.

۱- انواع آبزیان دریایی

صادرات ماهیان حرام گوشت عمدتاً به مقاصد جنوب شرق آسیا انجام می شود و در ۹ ماهه سال جاری با ۴۷ % رشد وزنی از ۳۶۶۰۰ تن مدت مشابه سال قبل به ۵۳۸۰۰ در سال جاری رسید و بر اساس قیمت های پایه صادراتی ۹۴ میلیون دلار برای کشور ارز آوری داشت.

عمده ترین مقاصد صادراتی این آبزیان به ترتیب کشورهای چین، سریلانکا، امارات و عراق بوده اند. در میان ۲۲ مقصد صادراتی، نام کشورهای روسیه، انگلستان و فرانسه نیز مشاهده می شود.

۲- میگوی پرورشی

در طی ۹ ماهه سال جاری ۲۶۴۰۰ تن انواع میگو به  ارزش ۹۳.۳ میلیون دلار از کشور صادر شد. اگرچه این آمار کاهش درصدی مقدار صادرات میگوی پرورشی را نسبت به ۹ ماهه سال قبل نشان می دهد اما با توجه به آن که در هشت ماهه سال جاری تنها ۲۱ هزار تن میگو صادر شده بود و با وجود افزایش ۱۱ هزار تنی تولید نسبت به سال قبل عقب ماندگی شدیدی در صادرات میگو داشتیم و نگرانی شدیدی در میان فعالان صنعت ایجاد شده بود لیکن صادرات ۵۴۰۰ تنی آذر ماه یک رکورد جدید برای کشور بود و این عقب ماندگی را تا حد زیادی جبران کرد.

مهمترین برجستگی در موضوع صادرات میگوی کشور جهش فوق العاده صادرات به روسیه بود که این کشور را در رتبه نخست مقاصد صادراتی میگوی ایران قرار داد. رسیدن به رکورد صادرات ۱۳۰۵۵ تنی به روسیه ظرفیت بالای این بازار برای ایران را نشان داد چرا که عملاً حدود ۵۰ %  میگوی صادراتی کشور به این مقصد صادر شده است. این در حالی است که در ۹ ماهه سال ۱۴۰۰ تنها ۳۱۷۱ تن میگو به روسیه صادر شده بود.

از سوی دیگر عدم اقبال خریداران چینی می توانست ضربه مهلکی به صنعت میگوی پرورشی ایران وارد کند که با افزایش فروش به سایر مقاصد و خصوصاً روسیه این اثر منفی خنثی شد. توجه به این نکته بسیار مهم است که چین در ۹ ماهه سال ۱۴۰۰ قریب ۱۲ هزار تن میگو از ایران خریداری کرده بود که این رقم در مدت مشابه سال جاری به کمتر از ۳ هزار تن کاهش یافت.

امارات متحده عربی که همواره جزء سه مقصد اصلی صادرات میگوی ایران بوده نیز کاهش ۱۲۰۰ تنی خرید داشت اما فرصت برگزاری جام جهانی قطر عاملی شد که این کشور با واردات حدود ۱۷۰۰ تن میگو از ایران برای نخستین بار در رتبه چهارم مقاصد صادراتی ایران قرار گیرد.

ترکیه، عمان و لبنان نیز واردات میگو از ایران را افزایش دادند و کشورهای جدیدی نظیر بلاروس و رومانی به مشتریان جدید میگوی ایران در این  مدت تبدیل شدند.

۳- خوراک آبزیان

حذف ارز ترجیحی از نهاده ها موجب شد که  در شرایط رقابتی جدید، نه تنها کاهش صادرات نداشته باشیم بلکه شرکت های تولیدکننده خوراک آبزیان توانستند از تهدید فرصت ساخته و خود را بیشتر و بهتر برای حضور در بازارهای صادراتی مهیا کنند. به همین دلیل با رشد ۳۳ درصدی طی مدت مشابه سال قبل، صادرات خوراک آبزیان ایران به ۳۰۷۰۰ تن رسید و میلیون دلار برای کشور ارز حاصل شد. کشورهای عراق، ارمنستان، ازبکستان و افغانستان مقاصد اصلی صادرات خوراک آبزیان ایران هستند و علی رغم تقاضای بالای بازار روسیه، هنوز توفیق فتح این بازار به صورت مستقیم به دلیل برخی ملاحظات تغذیه ای حاصل نشده است. لازم به ذکر است که هشت کشور مقصد صادرات خوراک هستند که علاوه بر چهار کشور یاد شده فوق، ترکمنستان، قرقیزستان، تاجیکستان و جمهوری آذربایجان که همگی از کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا یا دارای شرایط مشابه آن هستند محسوب می شوند و بعید نیست که خوراک صادراتی ایران از مسیر این کشورها به روسیه ارسال شده باشد.

۴- کنسرو ماهی تون

کنسرو تون ماهیان که عمدتاً به مقاصد عراق، عمان، افغانستان و پاکستان صادر می شود در ۹ ماهه سال جاری با کاهش ۵۴ درصدی صادرات مواجه بود اما علیرغم این کاهش همچنان با کسب میلیون دلار درآمد ارزی برای کشور در رتبه چهارم اقلام صادرات آبزیان ایران و بالاتر از قزل آلا، کپور ماهیان و خاویار قرار دارد. به نظر می رسد افزایش قیمت نهاده ها اعم از ماهی، قوطی و روغن  و … عاملی برای کاهش صادرات این محصول بوده است.

نکته مهم در صادرات کنسرو ماهی تون تنوع و گستردگی بازار صادراتی آن است به نحوی که ۲۹ کشور مقصد صادرات کنسرو ماهی تون ایران بوده اند و در میان این کشورها کنیا، ونزوئلا، انگلستان، استرالیا و اتریش قرار دارند.

صادرات به کنیا برای نخستین بار اتفاق افتاده و نشان می دهد که بازار آفریقا برای این محصول باز شده است. همچنین فدراسیون روسیه مقصد پنجم برای صادرات کنسرو بوده که از رشد بسیار قابل ملاحظه ای نسبت به مدت مشابه سال قبل برخوردار است و نشان می دهد که می تواند مقصد خوبی برای این محصول باشد.

۵- قزل آلا

صادرات قزل آلای ایران با کسب میلیون دلار درآمد ارزی برای کشور با رشد وزنی ۱۳۷ درصدی نسبت به ۹ ماهه سال ۱۴۰۰ از ۳۱۹۵ تن به ۷۲۶۸ تن رسید که رشد بسیار خوبی است. این نشان می دهدکه سرانجام تولیدکنندگان این محصول با صادرکنندگان آبزیان به تعامل خوبی رسیده و بگو مگوهای گذشته در خصوص نوع و روش تولید صادراتی پایان یافته است.

این ماهی به ۱۰ کشور صادر شده است که به ترتیب شامل امارات، عراق، آذربایجان، روسیه، ارمنستان، قطر، ترکیه، کویت، بلاروس و عمان می باشد. صادرات به ترکیه که خود تولید خوبی دارد در نوع خود مهم است.

۶- ماهیان گرمابی

صادرات ماهیان گرمابی در سال ۱۴۰۱ با نوساناتی مواجه بود و کاهش چشمگیر آن در ماه های قبل نگران کننده به نظر می رسید. باید دانست که کشور عراق ۹۴ % ماهی کپور ایران را جذب کرده است و ۹۶۶۸ تن از مجموع ۱۰۲۴۲ تن ماهی صادر شده به مقصد آن کشور بوده است. آذربایجان و کویت مقاصد بعدی هستند و البته گرجستان با واردات هزار کیلو و قطر با خرید ۴۰ کیلو (احتمالاً نمونه بوده است) مجموع شش کشور هدف را تشکیل می دهند. درآمد ارزی حاصل از صادرات ماهیان گرمابی میلیون دلار بوده است که ۳ % بیش از میلیون دلار مدت مشابه سال قبل است.

از نظر آمار کلی ۹ ماهه، عقب ماندگی چشمگیری در این بخش به چشم نمی آید چرا که در مدت مشابه سال قبل ۱۱۲۷۰ تن ماهی کپور صادر شده بود که ۹ % نسبت به ۹ ماهه امسال بیشتر بوده است اما نکته جالب این جاست که همانند میگو، عقب ماندگی صادرات ماهیان گرمابی نیز در آذر ماه جبران شده است. در حالی که طی هشت ماهه ابتدایی سال ۶۸۰۰ تن ماهی گرمابی صادر شده بود، به یکباره با ۳۴۴۰ تن صادرات طی یک ماهه آذر (۵۰ % کل هشت ماه قبل) امید به جبران کسری صادرات ماه های گذشته بیشتر شده است.

علت اصلی این جهش را قبلاً نماینده اتحادیه در عراق گزارش کرده و مراتب به اطلاع سازمان شیلات رسیده بود. طبق گزارش نماینده اتحادیه در آن کشور، در جلسه اتحادیه های پرورش دهندگان ماهی عراق با وزیر کشاورزی این کشور به اطلاع آنها رسانده شده بود که به دلیل کاهش شدید حجم ورودی آب رودخانه های عراق از سر منشأ کشور ترکیه و خطر کم آبی، مجوزهای پرورش ماهی مزارع پرورشی محدود شده و کاهش تولید در آن کشور قطعی است و بدین طریق قطعاً تقاضا برای خرید ماهی کپور ایران در عراق افزایش خواهد داشت.

۷- خاویار

کاهش غیر معقول صادرات خاویار موضوعی است که علل آن باید حتما مورد بررسی قرار گیرد. طی ۹ ماهه سال ۱۴۰۰ مقدار ۳۳۰۰ کیلوگرم خاویار از مبادی رسمی گمرکی صادر شده بوده است که این رقم در سال جاری به ۱۶۶۲ کیلوگرم کاهش یافته و لذا تنها میلیون دلار ارز از این بخش برای اقتصاد شیلاتی کشور حاصل شده است. در هر حال ۲۶ کشور مقصد صادرات خاویار ایران بوده اند که امارات، بلژیک، ژاپن و قطر چهار مقصد این محصول به شمار می آیند.

مهمترین دلیل کاهش صادرات خاویار را باید در کاهش تولید این محصول در سال جاری دانست. بسیاری از مزارع پرورش ماهیان خاویاری در سال جاری از کاهش تولید خود خبر داده اند که علت آن به عدم ذخیره سازی اولیه در سال های قبل باز می گردد.

۸- ماهیان زینتی

صنعت تولید و پرورش ماهیان زینتی به عنوان یک اشتغال مولد خرد، به تدریج در حال رشد و توسعه است. تولیدات این بخش علاوه بر آن که سهم بزرگی در تامین نیاز داخلی دارد، در سبد صادرات آبزیان ایران هم دارای سهم است.

در سال های گذشته ۱۱ کشور مقصد صادرات آبزیان زینتی ایران بودند و حتی کشوری نظیر تایلند با واردات گونه هایی که خود امکان پرورش ندارد به مقصد صادراتی ماهیان زینتی تبدیل شده بود اما در سال های اخیر کشورهای هدف صادراتی محدودتر شده اند. در ۹ ماهه سال جاری ۲۱۱ تن به ارزش ۳۴۰ هزار دلار به پنج کشور عراق، ترکیه، کویت، آذربایجان و ارمنستان صادر شده است. همانند ماهیان گرمابی، کشور عراق مقصد اصلی ماهیان زینتی صادرات ایران است به نحوی که قریب ۹۷ % صادرات به این کشور بوده است.

لازم به ذکر است که به دلایل تجاری، روند صادرات در سال های اخیر کاهشی بوده است.

9. تخم عمل آوری شده ماهی قزل آلا

قریب ۱۱ تن تخم ماهی قزل آلا (تحت کد بدل خاویار)  به ارزش ۱۲۷ هزار دلار به کشور ارمنستان صادر شده که این عدد نیز نسبت به قبل رشد خوبی را نشان داده و امیدواری به افزوده شدن یک محصول دیگر به سبد صادراتی کشور را افزایش می دهد.