مانا- گسترش فزاینده ارتباطات بازرگانی بین ایران و روسیه، در قالب ترانزیت کالا و سرمایه‌گذاری‌های حمل و نقلی، با هدف دور زدن تحریم‌ها، غرب را به شدت نگران کرده است. این همکاری که با توسعه مسیر‌های تجاری جدید، به‌ویژه کریدور شمال- جنوب طی یک سال اخیر شدت یافته، بیانگر شکل‌گیری زنجیره‌های اقتصادی جدید با رویکرد شرق‌محوری و غول‌های در حال توسعه آسیاست.

توسعه روابط تجاری ایران و روسیه به‌گونه‌ای بوده است که رسانه‌های خارجی و مقامات غربی، با تشریح  این موضوع، درباره شیوه دور زدن تحریم‌ها توسط دو کشور و پیوند با اقتصاد‌های قدرتمند جدید هشدار داده‌اند و این اقدامات را موجب کاهش تأثیرات تحریم‌ها دانسته و خواستار مقابله با آن شده‌اند.

ایران و روسیه: تجارت، در مسیر توسعه

امضای تفاهم‌نامه ۴۰ میلیارد دلاری ایران و روسیه در تیرماه سال گذشته، به منظور توسعه میادین نفت و گاز کشور که بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت نفت محسوب می‌شود تنها یکی از نشانه‌های گسترش روابط تجاری بین ایران و روسیه طی سال‌های اخیر است. علاوه بر این، مرحله دوم نیروگاه اتمی بوشهر در حال ساخت است. همچنین با توجه به تغییر ساختار جغرافیایی تجارت خارجی روسیه، توسعه کریدور حمل و نقل شمال-جنوب در اولویت روابط دو کشور قرار دارد. امضای توافق‌نامه تجارت آزاد ایران و اتحادیه اوراسیا با حضور کشور‌های روسیه، بلاروس، قزاقستان، ارمنستان و قرقیزستان در دی‌ماه سال گذشته نیز چشم‌انداز مثبتی در جهت افزایش و جهش تجارت ایران با روسیه و کشور‌های حوزه CIS ترسیم کرده است.

آمار‌ها نشان می‌دهد تجارت بین روسیه و ایران طی سال گذشته میلادی افزایش یافته و با توسعه کریدور‌های تجاری، به‌ویژه کریدور شمال-جنوب، در سال جاری (۲۰۲۳) این روند به طور چشمگیری گسترش می‌یابد. طبق اظهارات سفیر روسیه در ایران، در گفتگو با اسپوتنیک، گردش مالی روسیه و ایران در سال ۲۰۲۲، بیش از چهار میلیارد و ۸۶۰ میلیون دلار بوده است. این رقم در سال ۲۰۲۱، حدود ۴۰ درصد و در پایان سال ۲۰۲۲، حدود ۲۰ درصد رشد داشته است.

همچنین صادرات روسیه به ایران از ژانویه تا اکتبر پارسال، نسبت به سال قبل از آن، ۲۷ درصد و واردات ۱۰ درصد افزایش یافته است. ایران سومین واردکننده غلات روسیه است و قرار است میزان واردات این محصولات افزایش یابد. همچنین دو کشور درباره گسترش معاملات تجاری جدید در خصوص کالا‌هایی مانند توربین، پلیمر، لوازم پزشکی و قطعات خودرو توافق کرده‌اند.

بر همین اساس، در سال گذشته میلادی، ۷۸ نهاد روسیه روابط تجاری و اقتصادی خود را با ایران حفظ کرده‌اند. مناطق مسکو، سن‌پطرزبورگ، روستوف، آستاراخان، ساراتوف، تاتارستان و باشقوردستان از نظر شاخص‌های گردش مالی، رشد ثابتی داشته‌اند.

کریدور‌های ضدتحریم‌

توافق بر سر ایجاد کریدور تجاری ۳۰۰۰ کیلومتری از دریای خزر تا دریای آزوف، عملاً موجب کوتاه شدن دست غرب و مداخله‌گران خارجی در روابط دو کشور می‌شود؛ کریدوری که از حاشیه شرقی اروپا تا اقیانوس هند امتداد دارد. به گفته کارشناسان، ایران و روسیه ۲۵ میلیارد دلار در کریدور تجاری آزوف تا خزر، سرمایه‌گذاری می‌کنند تا روند جابه‌جایی محموله‌هایی که غرب به دنبال توقف آن است، تسهیل کنند.

براساس گزارش بلومبرگ در ماه‌های گذشته، ایران و روسیه، میلیارد‌ها دلار برای تسریع تحویل محموله‌ها در امتداد رودخانه‌ها و راه‌آهن‌های متصل به دریای خزر هزینه کرده‌اند. ده‌ها کشتی روسی و ایرانی از جمله برخی کشتی‌های مشمول تحریم‌ها در حال تردد در این مسیر‌ها هستند. ایجاد یک مسیر ارتباط آبی بین دریای آزوف و دریای خزر توسط روسیه و توسعه شبکه ریلی گسترده از رشت در شمال تا چابهار در جنوب توسط ایران، نشانه‌های روشنی از هم‌افزایی دو کشور برای توسعه مبادلات تجاری است.

علاوه بر این سرمایه‌گذاری ۱۰ میلیون دلاری کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، در بندری در امتداد ولگا با این هدف صورت می‌گیرد که ظرفیت بار در بندر سالیانکا در شهر آستاراخان روسیه را تقریباً ۱۰۰ درصد افزایش دهد تا به ۸۵ هزارتن در ماه برسد؛ بندری که مالکیت بیش از ۵۳ درصد سهام آن در اختیار کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران است. بندر سالیانکا در بین ۱۵ بندر واقع در منطقه اقتصادی آستراخان روسیه، بیشترین فعالیت و تردد حمل بار را به خود اختصاص داده و به عنوان قطب راهبردی تجارت دریایی بین ایران و روسیه شناخته می‌شود.

به سوی درآمد ۲۰ میلیارد دلاری

عبور اولین محموله ۱۲ میلیون تنی غلات روسیه به مقصد هند از ایران، از کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب و تقویت تجارت سه‌جانبه ایران، هند و روسیه از دیگر اتفاقات مثبت توسعه روابط تجاری طی ماه‌های گذشته و ایجاد یک هاب ترانزیتی است که اهمیت کریدور شمال – جنوب را بیش از پیش نمایان می‌سازد. بعد از امضاء قرارداد ترانزیت ۱۰ میلیون تنی با روسیه در تیرماه سال گذشته، اولین قطار باری روسیه از مرز سرخس وارد ایران شد تا بخش شرقی کریدور شمال-جنوب رسماً راه‌اندازی شود. قطار ترانزیت روسیه که با حمل ۳۹ کانتینر وارد ایران شد، از طریق مسیر ریلی ۱۶۰۰ کیلومتری، به بندرعباس در جنوب ایران منتقل شد تا در نهایت از بنادر جنوبی به بندر ناوا‌شیوای هند رسید.

توافق ایران و روسیه در توسعه کریدور شمال – جنوب، برای احداث خط‌آهن رشت – آستارا به طول ۱۶۴ کیلومتر و مشارکت روسیه در این پروژه، فصل دیگری از همکاری‌های دوجانبه برای توسعه ترانزیت کالا بین دو کشور است. به گفته عباس خطیبی، معاون ساخت و توسعه راه‌آهن، بنادر و فرودگاه‌های شرکت ساخت و توسعه زیربنا‌های کشور، مذاکرات با روسیه برای مشارکت در راه‌آهن رشت- آستارا به عنوان مهم‌ترین پروژه کریدور شمال- جنوب در حال انجام است و توافق با روس‌ها تا پایان اردیبهشت‌ماه امسال نهایی می‌شود؛ پروژه‌ای که راه‌اندازی آن چهار سال طول می‌کشد، نیازمند تأمین مالی ۸۰۰ میلیون یورویی است و با تکمیل کریدور شمال- جنوب، سالانه درآمد ۲۰ میلیارد دلاری نصیب ایران خواهد کرد.

هدف ایجاد مسیر تمام‌ریلی در کریدور ترانزیتی شمال- جنوب، ارتباط مستقیم خلیج فارس و شبه قاره هند با کشور‌های روسیه، آسیای میانه، قفقاز و کشور‌های اروپایی است. بر این اساس، گسترش مبادلات تجاری و بازرگانی ایران با کشور‌های حاشیه دریای خزر، بنادر گرجستان، دریای سیاه و اروپا میسر خواهد شد.

از وضعیت موجود تا مطلوب

هرچند آمریکا و اتحادیه اروپا با تشدید تحریم‌ها علیه ایران و روسیه، به زعم خود فشار‌های زیادی برای فلج کردن اقتصاد این دو کشور وارد کرده‌اند، اما تأثیر ناخواسته این تحریم‌ها، به خصوص بعد از جنگ روسیه و اوکراین، موجب اتحاد تجاری تهران و مسکو و گسترش تبادلات بازرگانی آن‌ها شده است؛ به‌گونه‌ای که روسیه اکنون از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران اقتصاد ایران است و با تداوم شرایط دوقطبی این روابط با غرب، حجم تجارت دو کشور، همچنان به رشد فزاینده خود ادامه می‌دهد.

با این همه، گردش مالی ایران و روسیه، تا نقطه مطلوب فاصله دارد. مبادلات روسیه با چین در سال گذشته میلادی، با افزایش ۲۹ درصدی به ۱۹۰ میلیارد دلار و با ترکیه با افزایش ۸۴ درصدی، به بیش از ۶۰ میلیارد دلار رسید. در این میان، هرچند افزایش ۲۰ درصدی گردش مالی ایران و روسیه در سال ۲۰۲۲ با حدود ۵ میلیارد دلار، در گام اول سازنده است، اما در مقایسه با چرخش الگو‌های تجاری روسیه پس از اِعمال تحریم‌های غرب به خاطر جنگ با اوکراین، هنوز قابل ملاحظه نیست.

انتظار می‌رود با توجه به تأکید دو کشور بر توسعه کریدور شمال – جنوب، به عنوان دروازه تجارت ایران و روسیه، تقویت زیرساخت‌های حمل‌ونقل کشور به عنوان کاتالیزور گسترش ترانزیت با جذب سرمایه‌گذاری روس‌ها در اولویت قرار گیرد و گردش مالی دو کشور، در سال ۲۰۲۳ به طور فزاینده‌تر گسترش یابد. تداوم این رویکرد، اهداف آمریکا و اروپا در حوزه تحریم‌ها علیه ایران و روسیه را ناکام می‌گذارد.

توسعه کریدور شمال – جنوب و ایجاد مسیر‌های میانبر اقتصادی بین ایران و روسیه، برای تسهیل، تسریع و کاهش مسافت و هزینه حمل کالا، با همراهی بازیگران مهم منطقه‌ای و اقتصاد‌های بزرگ دنیا مانند چین، علاوه بر کاهش قابل ملاحظه تأثیر تحریم‌ها علیه ایران، افق‌های جدیدی به سمت توسعه اقتصادی کشور می‌گشاید.

نویسنده: آسیه فروردین