بررسی توسعه گردشگری دریایی در سواحل و بنادر شمالی ایران

بررسی توسعه گردشگری دریایی در سواحل و بنادر شمالی ایران؛ سواحل شمالی ایران دارای ظرفیت‌های کم‌نظیری برای توسعه گردشگری دریایی است با این حال، بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها نیازمند هم‌افزایی میان نهادهای دولتی و بخش خصوصی است.

به گزارش بندر و دریا، علی اصغر صادقی معاون امور دریایی بندر نوشهر، حبیب‌الله نظران رئیس اداره عملیات دریایی بندر نوشهر، میثم قیطاقی سرپرست اداره ایمنی و حفاظت دریایی بندر نوشهر و رسول کوهزاد، کارشناس ایمنی و حفاظت دریایی بندر نوشهر در مقاله‌ای با بررسی توسعه گردشگری دریایی که نسخه‌ای از آن در اختیار گروه رسانه‌ای «بندر و دریا» قرار گرفته به شناسایی ظرفیت‌ها، چالش‌ها و راهکارهای توسعه گردشگری دریایی به عنوان یک صنعت پایدار در سواحل شمالی ایران پرداخته است.

مقدمه

گردشگری دریایی در سالهای اخیر یکی از شاخه های پرطرفدار جذب گردشگر در سطوح بین المللی محسوب می شود که بخش زیادی از صنعت گردشگری را به خود اختصاص داده است.

صنعت گردشگری دریایی یکی از صنایع رو به رشد در جهان است که در بسیاری از کشورها به آن توجه بسیار می شود تورهای دریایی، ورزش های آبی، غواصی و دیگر سرگرمی های مرتبط با ساحل همگی در صنعت گردشگری دریایی قرار می گیرند.

هر ساله تعداد گردشگران دریایی در کشورهای بسیاری چه کوچک و چه بزرگ در تلاش هستند حتی از کوچکترین پتانسیل های آبی، دریایی و ساحلی خود بیشترین استفاده را ببرند تا با جذب گردشگران درآمد خود را افزایش دهند.

هدف از این پژوهش شناسایی ظرفیت‌ها، چالش‌ها و راهکارهای توسعه گردشگری دریایی به عنوان یک صنعت پایدار در سواحل شمالی ایران با تأکید بر نقش زیرساخت‌های بندری، سیاست‌گذاری‌های کلان، مشارکت بخش خصوصی و حفاظت زیست ‌محیطی است.

گردشگری، نقشی مؤثر در توسعه اقتصادی، ایجاد اشتغال و ارتقای سطح تعاملات فرهنگی ایفا می‌کند. این نوع از گردشگری که شامل فعالیت‌هایی نظیر سفرهای تفریحی با شناورهای دریایی، کروزها، ورزش‌های آبی، گردشگری ساحلی و بازدید از جاذبه‌های بندری است، در بسیاری از کشورهای دارای دسترسی به دریا به عنوان یک صنعت راهبردی مورد توجه قرار گرفته است.

سواحل شمالی ایران که از نظر جغرافیایی، اقلیمی و فرهنگی دارای ظرفیت‌های کم‌نظیری برای توسعه گردشگری دریایی محسوب می‌شود. با این حال، بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، توسعه زیرساخت‌های مناسب، سرمایه‌گذاری هدفمند و هم‌افزایی میان نهادهای دولتی و بخش خصوصی است.

دریای کاسپین و بندر نوشهر

دریای خزر یا دریای کاسپین (شکل ۱) با داشتن طول ۱۲۰۰ کیلومتر، عرض تقریبی ۳۲۰ کیلومتر و مساحت ۴۳۸ هزار کیلومتر مربعی بزرگ‌ترین دریاچه بسته دنیا به حساب می‌آید که به تنهایی ۴۰ درصد از مجموع مساحت دریاچه‌های دنیا را شامل می‌شود.

سواحل دریای خزر مشترک بین ٥ کشور ایران، آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان است. مجموع طول خط ساحلی خزر حدود ۶۵۰۰ کیلومتر است که از این مقدار ۶۵۷ کیلومتر آن سواحل ایران می‌باشد. در قسمت جنوبی این سواحل و در کشور ایران بنادر مهمی مانند انزلی، نوشهر و امیرآباد قرار دارند.

یکی از مهمترین و با سابقه‌ترین بنادر شمالی کشور و در سواحل دریای خزر بندر نوشهر است. (شکل ۲) این بندر یکی از مهم‌ترین بنادر اقتصادی و تجاری ایران به شمار می‌آید که قادر است سالانه حجم زیادی کالا را از طریق این بندر مبادله کند. این بندر نزدیک‌ترین بندر به مراکز تولیدی و صنعتی مهم کشور مستقر در شهرهایی مانند تهران و سمنان است. ساخت بندر نوشهر در سال ۱۳۰۹ هجری خورشیدی آغاز شد و در سال ۱۳۱۸ به بهره‌برداری رسید. شکل (۳-۳) نمایی از این بندر را نشان می‌دهد.

                                   شکل ۱: دریای کاسپین

                                                         شکل ۲: بندر نوشهر

اهمیت گردشگری دریایی در اقتصاد منطقه‌ای

گردشگری دریایی یکی از پویاترین و سودآورترین بخش‌های محسوب می‌شود که به دلیل ماهیت چند بعدی خود، می‌تواند نقش بسزایی در توسعه اقتصادی مناطق ساحلی ایفا کند. این نوع گردشگری، با ایجاد پیوند میان حمل‌ونقل دریایی، خدمات تفریحی، اقامتگاه‌ها، صنایع دستی و غذاهای محلی، باعث تحریک اقتصاد محلی و افزایش درآمد ساکنان مناطق ساحلی می‌شود.

از آنجا که گردشگری دریایی نیازمند زیرساخت‌های متنوعی مانند اسکله‌های تفریحی، ترمینال‌های مسافری، مسیرهای کروز و خدمات دریایی است، توسعه آن می‌تواند به ایجاد فرصت‌های شغلی مستقیم و غیرمستقیم در حوزه‌هایی مانند حمل‌ونقل، مهمان‌داری، صنایع خدماتی، بازاریابی و حتی کشاورزی و شیلات منجر شود.

در مناطق دارای محدودیت‌های صنعتی یا کشاورزی، مانند سواحل شمالی ایران، (شکل ۳ و ۴) گردشگری دریایی می‌تواند به عنوان یک مزیت نسبی، بستری مناسب برای رشد اقتصادی منطقه فراهم آورد.

                                               شکل ۳ :گردشگری دریایی در سواحل مازندران

                              شکل ۴ : گردشگری دریایی در بندر نوشهر

مشارکت بخش خصوصی در توسعه گردشگری

مشارکت بخش خصوصی به عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه گردشگری دریایی، نقشی کلیدی در ارتقای کیفیت خدمات، جذب سرمایه‌گذاری و افزایش بهره‌وری اقتصادی ایفا می‌کند. دولت‌ها به‌تنهایی قادر به تأمین تمامی منابع مالی، مدیریتی و تخصصی مورد نیاز برای توسعه این صنعت نیستند؛ بنابراین حضور بخش خصوصی، به‌ویژه در زمینه‌هایی چون ساخت و بهره‌برداری از اسکله‌های تفریحی، راه‌اندازی خطوط کروز، احداث اقامتگاه‌های ساحلی، مراکز تفریحی آبی و خدمات حمل‌ونقل دریایی، می‌تواند محرک مهمی در رشد صنعت گردشگری دریایی باشد.

تجربه کشورهای موفق در زمینه گردشگری دریایی نشان داده است که مدل‌های مشارکت عمومی – خصوصی (PPP) می‌توانند بستر مناسبی برای تسریع پروژه‌ها، افزایش کیفیت خدمات و ارتقاء استانداردهای فنی و مدیریتی فراهم آورند. در این مدل‌ها، دولت نقش سیاست‌گذار، ناظر و تسهیل‌گر را ایفا می‌کند و بخش خصوصی به عنوان مجری و سرمایه‌گذار، نوآوری، انعطاف‌پذیری و کارایی را وارد چرخه توسعه می‌سازد.

ایمنی در گردشگری دریایی

ایمنی یکی از اساسی‌ترین ارکان توسعه پایدار گردشگری دریایی است و بدون تأمین آن، نه‌تنها سلامت گردشگران به خطر می‌افتد، بلکه اعتماد عمومی به این صنعت نیز به شدت آسیب می‌بیند. فعالیت‌های گردشگری دریایی همچون سفر با شناورهای تفریحی، قایق‌سواری، ورزش‌های آبی، به دلیل ماهیت محیطی و پویای خود، همواره با ریسک‌هایی نظیر شرایط نامساعد جوی، نقص فنی شناورها، حوادث دریایی و کمبود تجهیزات ایمنی همراه هستند. از این‌رو، استقرار نظام‌های جامع ایمنی و امداد، آموزش کارکنان، تجهیز شناورها به سامانه‌های مدرن هشدار و نجات، و نظارت مستمر بر رعایت استانداردهای بین‌المللی، از الزامات حیاتی در این حوزه محسوب می‌شود. (شکل ۵)

بندر نوشهر به عنوان یکی از بنادر مهم و تاریخی، در سال‌های اخیر گام‌های موثری در جهت ارتقای ایمنی گردشگری دریایی برداشته است. در راستای ارتقاء ایمنی دریانوردی و حفظ جان هم‌میهنان عزیز در سواحل دریای خزر برابر با قوانین و کنوانسیون‌های دریایی، تیم‌های تخصصی جست‌وجو و نجات دریایی به‌صورت شبانه‌روزی در آماده‌باش کامل قرار دارند. این تیم‌ها متشکل از شناورهای پیشرفته ناجی ۵۳ و ناجی ۶، به همراه نیروهای داوطلب تحت عنوان همیاران ناجی، با تعهد و آمادگی بالا، مسئولیت پوشش کامل عملیات امداد در حوزه دریایی را بر عهده دارند.

در صورت بروز هرگونه سانحه یا شرایط اضطراری، این تیم‌ها در کمترین زمان ممکن به محل حادثه اعزام شده و با بهره‌گیری از تجهیزات روز و دانش تخصصی، خدمات امدادی لازم را ارائه می‌دهند. حضور مداوم و هوشیارانه‌ی این نیروها، نه تنها تضمین‌کننده امنیت مسافران و گردشگران دریایی است، بلکه نقش بسزایی در افزایش اعتماد عمومی به سفرهای دریایی و توسعه گردشگری ایمن در منطقه ایفا می‌کند.

موقعیت جغرافیایی مناسب، (محدوده فعالیت دریایی بندر نوشهر، فرح‌آباد ساری تا رامسر)، حضور نهادهای دریایی و دسترسی آسان به امکانات پشتیبانی، بستری مناسب برای توسعه ایمن گردشگری دریایی در این بندر فراهم کرده است. اقداماتی نظیر حضور فعال تیم‌های امداد و نجات دریایی، استقرار گارد ساحلی و همچنین نصب علائم هشدار و اطلاع‌رسانی در مسیرهای گردشگری دریایی، از جمله گام‌هایی هستند که در راستای حفظ سلامت و امنیت گردشگران در سواحل اجرا شده است.

علاوه بر این، برگزاری دوره‌های آموزشی برای اپراتورهای شناورهای تفریحی، و کنترل‌های دوره‌ای توسط اداره بنادر و دریانوردی نوشهر، نقش مؤثری در پیشگیری از حوادث و ارتقای استانداردهای ایمنی داشته است. با وجود برخی چالش‌ها در سطح منطقه‌ای، بندر نوشهر در مقایسه با دیگر بنادر شمالی، از زیرساخت‌های ایمنی نسبتاً بهتری برخوردار است و ظرفیت آن را دارد که به عنوان الگوی ایمن‌سازی گردشگری دریایی در دریای خزر معرفی شود. تداوم سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، آموزش نیروی انسانی و ارتقای هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی، می‌تواند جایگاه نوشهر را در توسعه گردشگری دریایی ایمن و پایدار بیش از پیش تقویت کند.

                             شکل ۵: بررسی مدارک شناورها در سواحل مازندران

بر اساس داده‌های رسمی مربوط به جابجایی مسافران دریایی در روزهای نوروز ۱۴۰۴، بندر نوشهر در استان مازندران با ثبت بیش از ۳۳۹ هزار نفر تردد گردشگری دریایی، به عنوان یکی از پرترددترین بندر کشور در حوزه گردشگری دریایی معرفی شد.

این آمار نه‌تنها بیانگر جایگاه استراتژیک بندر نوشهر در اتصال به مناطق گردشگری شمال کشور است، بلکه نشان‌دهنده ظرفیت بالای این بندر در پاسخ‌گویی به تقاضای بالای سفرهای نوروزی نیز هست. موقعیت جغرافیایی منحصر به‌فرد، دسترسی آسان از مراکز شهری شمال کشور و وجود زیرساخت‌های گردشگری مناسب از جمله عواملی هستند که باعث جذب گسترده گردشگران به این بندر شده‌اند.

همچنین، مقایسه با دیگر بنادر فعال در جنوب کشور مانند بندر هرمز و قشم نشان می‌دهد که نوشهر توانسته با تمرکز بر سفرهای تفریحی و خانوادگی، سهم قابل توجهی از حمل‌ونقل دریایی نوروزی را به خود اختصاص دهد. این آمار می‌تواند مبنایی مناسب برای برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های گردشگری دریایی و بهبود خدمات حمل‌ونقل در سواحل و بنادر در سال‌های آینده باشد.

بررسی آمارهای رسمی بندر نوشهر با فاصله قابل توجهی در صدر بنادر کشور از نظر تردد گردشگری دریایی قرار گرفته است. این در حالی است که در نوروز سال گذشته، میزان تردد مسافران در این بندر به ‌مراتب کمتر بوده و رشد چشمگیری در سال جاری تجربه شده است. این افزایش، نشان‌دهنده رشد علاقه عمومی به سفرهای دریایی در سواحل شمال کشور، بهبود خدمات حمل‌ونقل دریایی، ارتقاء ایمنی سفر و نیز افزایش ظرفیت زیرساختی بندر نوشهر است.

همچنین، آب‌وهوای مناسب، موقعیت جغرافیایی ویژه و نزدیکی به مقاصد محبوب گردشگری مانند جنگل، دریا و جاذبه‌های تاریخی و طبیعی، در جذب بالای گردشگران نقش مؤثری ایفا کرده‌اند. مقایسه با سال گذشته بیانگر آن است که بندر نوشهر توانسته با اتخاذ رویکردهای جدید مدیریتی و ارتقاء خدمات، خود را به یکی از قطب‌های اصلی گردشگری دریایی کشور تبدیل کند. این رشد می‌تواند فرصت مناسبی برای سرمایه‌گذاری بیشتر در بخش گردشگری دریایی و توسعه پایدار بنادر شمالی کشور فراهم آورد.

محیط زیست و توسعه گردشگری

گردشگری دریایی، به عنوان یکی از بخش‌های مهم و رو به رشد صنعت گردشگری، نقش قابل توجهی در توسعه اقتصادی مناطق ساحلی ایفا می‌کند. با این حال، گسترش بی‌رویه و بدون برنامه‌ریزی این صنعت می‌تواند به زیست‌بوم‌ها دریایی و ساحلی آسیب‌های جدی وارد کند. از آنجا که بسیاری از جاذبه‌های گردشگری دریایی بر پایه زیبایی‌های طبیعی، آب‌های پاک و سواحل دست نخورده بنا شده‌اند، حفظ محیط زیست این مناطق از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

آلودگی آب‌ها، تخریب بستر دریاها، تخلیه فاضلاب‌های صنعتی و خانگی، و ازدحام بیش از حد گردشگران در مناطق طبیعی، از جمله تهدیداتی هستند که گردشگری دریایی می‌تواند به محیط زیست وارد کند. در این راستا، استفاده بی‌رویه از منابع طبیعی، گاهی می‌تواند به کاهش کیفیت آب، آسیب به تنوع زیستی، تخریب پوشش گیاهی و ایجاد تغییرات منفی در زیست‌بوم‌های ساحلی منجر شود.

برای مقابله با این مشکلات و توسعه گردشگری دریایی به صورت پایدار، توجه به اصول گردشگری سبز و پایدار ضروری است. این رویکرد به گردشگران و فعالان صنعت گردشگری توصیه می‌کند که در کنار لذت بردن از جاذبه‌های طبیعی، به حفظ این منابع نیز توجه ویژه‌ای داشته باشند.

      شکل ۶ : همکاری گردشگران به همراه کارکنان بندر نوشهر درحفاظت از محیط زیست

راهکار و پیشنهاد جهت توسعه گردشگری دریایی

ارتقاء زیرساخت‌های حمل‌ونقل دریایی تا گردشگران به راحتی به سواحل دسترسی پیدا کنند. ایجاد اسکله‌های مدرن و ایمن، به همراه تجهیزات تفریحی می‌تواند جذابیت‌ها را افزایش دهد. ساخت و ارتقاء هتل‌ها و اقامتگاه‌های ساحلی با رعایت استانداردهای محیط زیستی و به‌منظور کاهش آسیب به اکوسیستم ساحلی، به جذب گردشگران کمک خواهد کرد.

توسعه امکانات تفریحی آبی مانند ورزش‌های آبی، قایق‌سواری، و کروزها به همراه ایجاد فضاهای رفاهی مناسب می‌تواند تجربه گردشگری را جذاب‌تر کند. افزایش آگاهی در مورد اهمیت حفظ زیست‌محیطی سواحل از طریق کمپین‌های آموزشی، مانع از تخریب محیط زیست شده و به پایداری صنعت گردشگری کمک می‌کند سواحل دریای خزر علاوه بر جذابیت‌های طبیعی، دارای جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی غنی هستند.

معرفی این جاذبه‌ها و ترکیب گردشگری فرهنگی با گردشگری ساحلی می‌تواند به توسعه پایدار این صنعت کمک کند. برگزاری جشنواره‌های فرهنگی، موسیقی، و ورزشی در سواحل دریای خزر می‌تواند باعث جذب گردشگران خارجی و افزایش اعتبار منطقه شود ایجاد مشوق‌ها و حمایت‌های مالی برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در صنعت گردشگری ساحلی می‌تواند توسعه پروژه‌های گردشگری پایدار را تسریع کند. همکاری با کشورها و سازمان‌های بین‌المللی برای معرفی ظرفیت‌های گردشگری سواحل دریای کاسپین و تبادل تجربیات می‌تواند به ارتقای استانداردهای گردشگری کمک کند.

نتیجه‌گیری

توسعه گردشگری، به‌ویژه در نواحی ساحلی همچون سواحل دریای خزر، می‌تواند به عنوان یکی از مؤثرترین راهکارهای تنوع‌بخشی به اقتصاد منطقه‌ای و ارتقای سطح رفاه جوامع محلی تلقی شود. ایران با برخورداری از منابع طبیعی، تاریخی و فرهنگی غنی، ظرفیت‌های بی‌نظیری برای تبدیل شدن به یکی از مقاصد مهم گردشگری منطقه دارد. با این حال، دستیابی به این هدف نیازمند نگاهی جامع، برنامه‌ریزی بلندمدت، مشارکت فعال بخش خصوصی و دولتی، و از همه مهم‌تر، حفظ محیط زیست در تمامی مراحل توسعه است.

افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های گردشگری، آموزش نیروی انسانی، ارتقای سطح ایمنی و تسهیل دسترسی گردشگران، از جمله اقداماتی است که می‌تواند روند توسعه گردشگری را تسریع کرده و به ایجاد اشتغال، افزایش درآمد و ارتقای جایگاه ایران در صنعت گردشگری جهانی کمک کند. اگر این مسیر با رویکردی پایدار و مسئولانه دنبال شود، می‌توان امیدوار بود که گردشگری نه تنها ابزاری برای رشد اقتصادی، بلکه عاملی برای حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی کشور نیز باشد.